Ritmennt - 01.01.1997, Blaðsíða 65

RITMENNT
ANNÁLAR OG HEIMILDIR UM SVARTA DAUÐA
hafi verið saman úr minnisgreinum, skjöl-
um, skýrslum og frásögnum þótt ekki sé
það líklegt.
Sennilegt er að annállinn sé samansettur
um eða upp úr miðri 15. öld af einhverjum
sem hefur haft aðgang að skriflegum upp-
lýsingum varðandi Skálholtsstól, klaustrin í
biskupsdæminu og líklega einnig um helstu
embætti og höndlanir. Hugsanlega hefur
annállinn að stofni til verið nokkurs konar
skýrsla um helstu atburði fram að ritunar-
tíma hans en síðar hefur verið við hann
bætt. Þessu fylgir sú tilgáta að annállinn og
eða skráin hafi fyrrum náð lengra en til árs-
ins 1430 enda engin sérstök tímamót þá
sem hefðu átt að koma í veg fyrir framhald-
ið. Ólíklegt má telja að annállinn eins og
hann er þekktur nú sé eins manns verlc. Til
þess er hann of sundurlaus að uppbyggingu
og orðfæri. Hingað til hefur höfundur ann-
álsins verið talinn einn maður og Björn Þor-
steinsson taldi hann talsverðan rithöfund
og hæfileikamann, „þótt þess gætti ekki
sem skyldi sökum hins knappa frásagnar-
forms sem annálum er sniðið".16 Hér mun
hann líklega hafa haft í huga hinar ein-
kennilegu frásagnir af ævintýrum Árna
biskups Ólafssonar sem Björn virðist hafa
verið hrifinn af eins og kunnugt er af sum-
um bókum hans. Björn hefur einnig haldið
því fram að Nýi annáll sé síðasta íslenska
sagnaritið á miðöldum en varla verður ann-
állinn flokkaður með sagnaritum eins og
hann er nú og því síður hafi frumgerð hans
verið með öðrum hætti. En hver hefði haft
hagsmuni af því að setja saman slíka skrá?
Böndin beinast helst að Birni Þorleifssyni
og hans ættmönnum sem voru nánast allt í
öllu hérlendis á 15. öld. Björn og Einar bróð-
ir hans voru helstu valdsmenn landsins á
tímahili og höfðu hirðstjórn um tíma, fóru
m.a. með forræði Skálholtsstaðar í fjarveru
biskups eftir 1450. Björn var gerður að ridd-
ara árið 1457 og hugsanlega tengist annáll-
inn/skráin þeim gjörningi. Annállinn fjallar
lofsamlega um Þorleif Árnason og Björn
Einarsson, föður Björns og tengdaföður, og
getur urn norðrrrreið Guðmundar Arasonar,
sem var keppinautur þeirra um völd, sem
annars er ekki lcunn af fornbréfum fyrr en
eftir miðja öldina þótt góssi hans hafi verið
skipt fyrr.17 Ekki er tekin afstaða til útlend-
inga eftir þjóðerni, þó eru tengslin við kon-
ungsvaldið augljós og það eru íslenskir kon-
ungsmenn sem nefndir eru til sögunnar.
Hvernig Einar ráðsmaður Hauksson tengist
þessu fólki er ekki vitað en sonur hans,
Haukur, kemur við skjöl um 1460 þar sem
hann á í jarðakaupum við Björn og síðar er
hann viðstaddur samninga milli sonar hans,
Þorleifs, sem virðist þá hafa farið með for-
ræði Skálholtsstaðar, og Stefáns Jónssonar í
Hruna, ásamt nokkrum helstu mektar-
mönnum landsins.18
Telja má víst að Nýi annáll sé ekki sam-
tímaheimild þótt hann hyggi að einhverju
leyti á gögnum sem hafa orðið til samtímis
þeim atburðum sem greint er frá.
r
16 Björn Þorsteinsson: Síðasta íslenska sagnaritið á
miðöldum, bls. 59. Björn vitnar í Sigurð Nordal og
Hermann Pálsson sem báðir hafa haldið því fram
að höfundur annálsins væri einn, sjá bls. 55-56.
Hannes Þorsteinsson, Annálat 1400-1800 (Nýi
annáll), bls. 4.
17 Skrá um eignir Guðmundar er frá 1446, sbr. ís-
lenzkt fornbréfasafn IV, bls. 683-94, en vitnisburð-
ur um yfirganginn er frá árinu 1460, sbr. íslenzkt
fornbtéfasafn V, bls. 215-17.
18 íslenzkt fornbréfasafn V, bls. 241-42, 368.
61
L