Dagblaðið Vísir - DV - 18.12.2004, Qupperneq 32

32 LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 2004
HelgarblaS DV
Vesalings útlendingarnir eiga bara einn jólasvein. Hér á íslandi þekkjum viö þrettán slíka meö nafni en
í raun eru þeir miklu, miklu fleiri. Það sem meira er; sumir landshlutar eiga sér sína sérstöku jóla-
sveina sem ekki þekkjast annars staöar á landinu. Og að sumir eru frekar jólameyjar en jólasveinar.
Flest eru þau þó:
Pönnuskuggi
Litli-Pungur
örvadrumbur
Stekkjarstaur
Litli-Drumbur
Stúfur?
Svartiljótur Efri Drumbur/Stóri Drumbur
Drumburfyriralla
Svellabrjótur
Steluþiófar eða hrekkjusvín
Eins og við vitum öll kom fyrsti
jólasveinninn af þrettán, hann
Stekkjarstaur, til byggða 12. desem-
ber síðastliðinn og lagði glaðning í
skó ungmenna um allt land. Bræður
hans hafa svo komið á eftir í ein-
faldri röð í sama tilgangi, Hurðar-
skellir var á ferðinni í nótt og
kannski hafa einhverjir krakkar
vaknað upp af værum blundi við
lætin í honum.
Sá síðasti kemur aðfaranótt að-
fangadags, það er Kertasníkir. Hann
setur eitthvað skemmtilegt og gott í
skóna en eins og nafnið bendir til
hefur hann ekki alltaf gert það og
reyndar er það líka ástæðan fyrir því
að hann fær að koma á aðfangadag.
Því jólasveinar eiga sér sína jóla-
sveinasögu rétt eins og við eigum
íslands- og mannkynssögu.
Hver gerir hvað?
Fyrr á öldum komu sveinar þess-
ir hreint ekki til byggða til að gleðja
börn með gjöfum. Flestir voru örg-
ustu steluþjófar og hrekkjusvín en
um ieið vandfysnir og sérvitrir.
Stekkjarstaur var kominn til byggða í
þeim tilgangi einum að komast í
fjárhús bæjanna og sjúga mjólkina
beint úr spenum ánna. Bróöir hans
Giljagaur skundaði hins vegar beina
leið í fjósin en þar voru ekki mjalta-
vélar í þá daga. Kýrnar voru hand-
mjólkaðar í tréfötur, gómsæt og volg
mjólkurfroðan lá ofan á. Henni stal
sveinninn og gæddi sér á. Stúfur litli
var kannski stuttur til hnésins en
ákaflega knár. Hann fór beint í
eldhúsin og stal matarögnum af
steikarpönnum.
Þvara er gamalt orð yfir sköfu
eða stöng með blaðí en hún var not-
uð til að hræra í matarpottum, eins
konar sleif. Þá er líka augljóst hvers
vegna Þvörusleikir kom við á
bæjum, hann sleikti þvörurnar eða
sleifarnar í pottunum. Pottasleikir
vildi frekar alla afganga innan úr
pottunum en Askasleikir leit ekki við
öðru en öskunum. Askar voru lítil
tréílát undir mat og notaðir á íslandi
áður en diskar bárust hingað. Eins
og áður segir kom Hurðarskellir
með fyrirgangi, látum og hurðar-
skellum svo fólk gat ekki sofið.
í gamla daga geymdi fólk skyrið
sitt í stórum tunnum, það vissi
Skyrgámur, skaust inn í matar-
geymslurnar eða búrin og hámaði í
sig. Bjúgnakrækir stal bæði bjúgum
og pylsum úr búnmum, en af tómri
forvitni lá Gluggagægir á gluggum
fólks og það sem verra er, hann stal
þeim leikföngum barna sem honum
leist best á. Með risastóru nefinu
þefaði Gáttaþefúr upp nýbökuð
laufabrauð og kökur og hafði á brott
með sér, Kjötkrókur kom niður eld-
hússtrompinn og stal heilu hangi-
kjötslænmum eða bitum úr pottum.
Síðastur var svo Kertasnfldr, en
hann stal nú frekar en sníkti. Fyrr á
öldum voru kerti nefnilega skær-
ustu, sjaldgæfustu og dýrustu ljós
sem hægt var að fá. Böm kættust því
óskaplega þegar loksins var kveikt á
þeim á jólunum. En þetta vissi
Kertasníkir og þess vegna kom hann
á aðfangadag, í þeim eina tilgangi að
stela þeim öllum.
Fyrst í bókum frá 17. öld
Siðir, venjur og alls konar átrún-
aður fólks kallast þjóðhættir. Ámi
Björnsson þjóðháttafræðingur hefur
skoðað ýmislegt um jólasveinana og
segir að sr. Stefán Ólafsson í Vallar-
nesi minnist fyrst á jólasveina í
kvæði í lok 17. aldar en það útiloki
ekki að þeir hafi þekkst fyrir þann
tíma. Ekki kemur þó fram hvað þeir
em margir en þar em þeir taldir
börn Grýlu og Leppalúða.
Árið 1746 sendi Danakóngur ís-
lenskum þegnum sínum húsagatil-
skipun; þar var meðal annars fjallað
um uppeldi barna og fullorðnum
MATGOGGAR HREKKJALÓMAR UMHVERFISFYRIRBR. STRANDAÞULA MANNANÖFN UTAN FLOKKA
Kattarvali
Stúfur?
Askasleikir Bandaleysir Bitahængir Tífill/Tífall/Tfgull Guttormur
Bjúgnakrækir Faldafeykir Fannafeykir Tútur Stelngrlmur
Flautaþyrill Gangagægir Glljagaur Baggi/Baggalútur Þorlákur
Flotgleypir Gáttaþefur Hlöðustrangi Lútur/Hnútur
Flotnös Gluggagægir Klettaskora Rauður/Refur
Flotsleikir Hurðaskellir Lampaskuggi Redda
Flotsokka Lunguslettir Lækjaræsir Sledda
Flórsleikir Stigaflækir Moðbingur Bjálminn/Bjálminn sjálfur
Froöusleikir Þambarskelfir Móamangi Bjálmans/Bjálfans barnið
Kertasleikir
Kertasnfkir
Ketkrókur
Kleinusnfkir
Lummusnfkir
Pottaskefill
Pottasleikir
Pottaskerfi
Pönnusleikir
Reykjasvelgur
Rjómasleikir
Skefill
Skófnasleikir
Skyrgámur
Skyrjarmur
Smjörhákur
Syrjusleikir
Þvörusleikir
Heimlld: Erindi eftir Árna Björnsson birt á ornefni.is
bannað að hræða böm með jóla-
sveinunum. í Grýlukvæði frá síðari
hluta 18. aldar em jólasveinamir
sagði þrettán en það er eldri heimild
um þann fjölda en þjóðsögur Jóns
Árnasonar frá 1862 en þar em þrjár
nafnarunur með jólasveinanöfiium.
Elsti heimildarmaðtrr Jóns var al-
inn upp í Dölunum en var prestur í
áratugi á Norðurlandi. Að hans sögn
hétu jólasveinarnir sömu nöfnum
og við þekkjum nema Hurðarskellir.
f hans stað nefnir Jón Faldafeyki.
Nöfnin Giljagaur og Stekkjarstaur
koma fyrir í Grýlukvæðinu frá 18. öld
en þar em þeir ekki kallaðir jóla-
sveinar. Giljagaur er sagður bróðir
Grýlu en Stekkjarstaur hluti af
„hyski Grýlu" og sérstaklega vondur
við stráka.
Ólík hlutverk og nöfn
Annar heimildarmaður Jóns
þjóðsagnasafnara var prestur í Fljót-
um, alinn upp í Skagafirði. Hann
sagði jólasveinana níu talsins en
þekkti nöfn á átta þeirra. Pottasleiki,
Gluggagægi og Gáttaþef þekkti hann
eins og sá fyrri en hinir hétu Pönnu-
skuggi, Guttormur, Bandaleysir,
Lampaskuggi og Klettaskora.
Þriðju nafnamnuna fékk Jón svo
úr Steingrímsfirði og í tveimur
gerðum, í annarri vom sveinarnir
þrettán talsins en hinni fjórtán.
Jólasveinarnir norður á Ströndum
hétu Tífail, Tútur, Baggi, Lútur eða
Hnútur, Rauður, Redda, Steingrím-
ur, Sledda, Bjálminn eða Bjálfinn
sjálfur, Bjálmans eða Bjálfans
barnið, Lækjaræsir, Litli-Pungur,
örvadmmbur segir í þrettán nafna
mnunni en hin hefur Bitahængi,
Froðusleiki og Syrjusleiki í stað
þriggja síðustu í þeirri fyrri og þar
bætist Gluggagægir við.
Árið 1970 var svipuð þula skráð
eftir konu sem fædd var á Snæfjalla-
strönd 1898 og hún þekkti Baggalút,
Ref, Litla-Dmmb, Efri-Drumb og
Lungusletti. Og úr Árnesi á
Ströndum hafa síðan bæst við
Tígull, Stóri-Dmmbur og Drumbur
fyrir alla. í lok 19. aldar fréttist af
Pottaskefli og Pönnusleiki og Jónas
frá Hrafhagili Jónsson bætti Kerta-
sleiki, Hurðaskelli og Moðbing við.
Hann hafði lflca fréttir cif níu jóla-
sveinum norður í Mývatnssveit,
þeim Gáttaþef, Gluggagægi, Kerta-
sníki, Pottaskefli og Pönnusleiki en
þar hétu fjórir hins vegar FlórsleiJdr,
Þvenjgaleysir, Hlöðustrangi og Móa-
mangi.
Á Austurlandi kom sérstakur
hópur jólasveina utan af hafi en ekki
af fjöllum en aðeins einn þeirra var
nafhgreindur og hét hann Kattarvali.
Jólasveinaheitin „lögfest"
Jólasveinavísur Jóhannesar úr
Kötlum og teikningar Tryggva
Magnússonar listmálara komu út
árið 1932 og með þeim má segja að
Jóhannes hafi lögfest þau jóla-
sveinaheiti sem við þekkjum. Og
það var Jóhannes sem setti Hurðar-
skelli í stað Faldafeykis en hann not-
ar líka Pottaskefil í stað Pottasleikis
og Skyrjarm fyrir Skyrgám.
Á þjóðháttadeild Þjóðminjasafns
hafa menn safnað heimildum um
ýmsar jólavenjur og frá Staðarsveit á
Snæfellsnesi koma Smjörhákur,
FlautaþyriU, Flotgleypir og Rjóma-
sleikir, í Suðureyjum á Breiðafirði
þekktu menn Skefil og í Dölunum
Fannafeyki, Kleinusnfki, Lummu-
sníki og Pottskerfi. Af Skarðströnd
bættust Skófnasleikir og Þambar-
skelfir í hópinn en í Barðastranda-
sýslu Reykjasvelgur.
Á landinu norðvestanverðu
stelur jólasveininn Þorlákur hangi-
kjötinu, í Breiðdal var Stigaflækir
nefndur og undir Eyjafjöllum birtust
Flotsleikir, Gangagægir, SvartUjótur
og SveUabrjótur. í Strandasýslu hafa
menn einnig þekkt Langlegg og
Völustegg, á Austurlandi Dúðadurt
og í Biskupstungum Skrám, Skrepp,
Skrögg og Völustegg. Jólameyjarnar
eru þær Redda og Sledda úr Stein-
grímsfirði, Flotsokka úr Dýrafirði og
Flotnös úr Önundarfirði.
rgj@dv.is