Andvari - 01.01.2010, Qupperneq 31

ANDVARI
BJÖRN ÓLAFSSON
29
„heimilt að setja þau skilyrði fyrir leyfisveitingum, sem henni [þætti]
ástæða til“. Urðu þeir, sem hugðu á utanför, til dæmis að sýna nefndinni
fram á, hvernig þeir gætu framfleytt sér erlendis.
Svo sem nærri má geta, var erfitt og vanþakklát verk að starfa í
þessari nefnd. En ástandið versnaði enn í mars 1935, þegar lagt var
fyrir nefndina að úthluta innflutningsleyfum eftir innflutningi fyrri
ára, en „neytendafélög“ skyldu fá slík leyfi „hlutfallslega eftir tölu
félagsmanna og heimilismanna þeirra, miðað við fjölda landsmanna,
nema sérstakar ástæður mæli gegn því“. Þetta var hin svokallaða
höfðatöluregla, og var tilgangur hennar bersýnilega að flytja við-
skipti frá kaupmönnum til kaupfélaga. Krafðist Samband íslenskra
samvinnufélaga til dæmis 23% heildarinnflutnings árið 1935, þar eð
félagsmenn í kaupfélögum væru það hlutfall af þjóðinni. Lyktir urðu
þær það ár eftir mikið þóf, að Sambandið fékk rösk 15% innflutnings-
ins. Gerði Sambandið sífelldar tilraunir til þess næstu árin að auka
hlut sinn í innflutningi. Björn Ólafsson gagnrýndi harðlega höfðatölu-
regluna. Með henni væri sá mikli meiri hluti landsmanna, sem ekki
vildi versla í kaupfélögum, sviptur aðgangi að ýmsum nauðsynjum.
í stað þess að kaupfélög ásældust hlut kaupmanna í innflutningnum
með aðstoð hins opinbera, ættu þessir aðilar að keppa drengilega á
frjálsum markaði.63 Björn settist líka í ritnefnd Frjálsrar verslunar,
sem Verslunarmannafélag Reykjavíkur hóf í ársbyrjun 1939 að gefa
út til stuðnings verslunarfrelsi, og skrifaði margt í það blað. Sat hann
í ritnefndinni til 1942.
Björn Ólafsson gerði sér grein fyrir því, sem Benjamín Eiríksson
færði síðan fræðileg rök fyrir í bókinni Orsökum erfiðleikanna í
atvinnu- og gjaldeyrismálunum, að meginorsök gjaldeyrisskortsins var
þenslustefna bankanna og hins opinbera. Með henni sköpuðu opinberir
aðilar eftirspurn eftir erlendum gjaldeyri umfram það, sem aflað hafði
verið. Ein ástæðan til þenslustefnunnar var, að sjávarútvegur var rekinn
með tapi vegna mikils tilkostnaðar innan lands, en lágs verðs erlendis
á sjávarafurðum.64 Ef ekki tókst að minnka þenslu innan lands (og það
var hægara sagt en gert, því að til þess þurfti að lækka kaup), þá var
aðeins tveggja kosta völ, að hefta innflutning með beinum aðgerðum
eða fella gengi krónunnar til að minnka eftirspurn eftir innfluttri vöru.
Lagði Benjamín Eiríksson til í bók sinni, að seinni kosturinn yrði
tekinn. Ólafur Thors, formaður Sjálfstæðisflokksins, beitti sér fyrir því
í ársbyrjun 1939, að mynduð yrði samsteypustjórn Framsóknarflokks,