Andvari - 01.01.2010, Side 44

42
HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON
ANDVARI
um Alþingis sambandsslit við Dani. Eftir að Bandaríkjamenn ítrekuðu
þá skoðun, sem þeir höfðu látið í ljós 1942, að þeir hefðu ekkert á móti
lýðveldisstofnun árið 1944, var gatan greið. Hún var samþykkt með
þorra atkvæða í þjóðaratkvæðagreiðslu, og síðan var lýðveldi stofnað í
aftakaveðri 17. júní 1944 á Þingvöllum. „Mér fannst, er ég sat á þing-
pallinum með veðurofsann beint í andlitið, að við værum að leysa land-
festar og leggja úr höfn á skipi, sem enginn vissi, hvernig mundi láta að
stjórn,“ sagði Björn. „Við höfðum óskað að stjórna okkar eigin farkosti,
og öllum mátti nú vera ljóst, að farsæld hans var komin undir visku,
þroska og manndómi okkar sjálfra.“101 Eftir að lýðveldi hafði verið
stofnað, kaus Alþingi fyrsta forseta lýðveldisins. Kom það mörgum á
óvart, að Sveinn Björnsson fékk aðeins 30 atkvæði. Fimmtán seðlar
voru auðir, en fimm greiddu skrifstofustjóra Alþingis, Jóni Sigurðssyni
frá Kaldaðarnesi, atkvæði sitt. Allir tíu þingmenn Sósíalistaflokksins
skiluðu auðu, en tíu þingmenn, flestir úr Sjálfstæðisflokknum, skiluðu
ýmist auðu eða kusu Jón. Var það vegna óánægju þeirra með það,
að Sveinn skyldi mynda utanþingsstjórnina. Olafur Thors var í hópi
þeirra fimm, sem kusu Jón Sigurðsson frá Kaldaðarnesi, en Bjarni
Benediktsson skilaði auðu.102
8.
Utanþingsstjórnin vék haustið 1944, og hafði verðbólga ekki aukist í
tíð hennar, þótt frekar hafi það verið að þakka ströngu verðlagseftirliti
en peningalegu aðhaldi. Olafi Thors tókst eftir langa og erfiða samn-
inga að mynda þingræðisstjórn, samsteypustjórn Sjálfstæðisflokks,
Alþýðuflokks og Sósíalistaflokks. Tók hún við 21. október 1944. Var
aðalstefnumál hinnar nýju stjórnar að nota stríðsgróðann til nýsköpunar
í atvinnumálum, og kallaði hún sig því „nýsköpunarstjórnina“. Fimm
þingmenn Sjálfstæðisflokksins, þeir Pétur Ottesen, Jón Sigurðsson á
Reynistað, Þorsteinn Þorsteinsson sýslumaður, Gísli Sveinsson sýslu-
maður og Ingólfur Jónsson kaupfélagsstjóri, vildu þó ekki styðja stjórn-
ina, aðallega vegna andstöðu við þátttöku Sósíalistaflokksins í henni,
en þeir töldu hann hallan undir Kremlverja. Björn Olafsson var einnig
andvígur þessari ríkisstjórn, og málgagn hans, Vísir, skrifaði gegn henni.
Lágu til andstöðu Björns tvær meginástæður. Önnur var, að hann vildi
ekki hafa neitt samstarf við Sósíalistaflokkinn, sem hann taldi eins og