Andvari - 01.01.2010, Síða 124

122
ÞÓRA SIGRÍÐUR INGÓLFSDÓTTIR
ANDVARI
af einskonar gervikarlaleikhúsi sem samfélagið breytist í þegar framandi
öfl ráðast inn í tiltölulega einfalt og lítt þróað samfélag eyjarskeggja í miðju
Atlantshafi. Þjóðfélaginu er kippt inn í heim nýjunga og peningahyggju sem
það hefur ekki þroska til að takast á við en Páll Jónsson þráir það eitt að verða
að góðum og heiðarlegum manni, eða alvöru manni, rétt eins og Gosi. Páll
berst við að halda heilindum sínum en kemst þó ekki hjá því að glata sakleysi
srnu að einhverju leyti frekar en Gosi. Barátta Páls snýst að sumu leyti um
að láta ekki freistast til að taka þátt í æsilegum leikjum í Leikfangalandi eða
Gósenlandi, svo gripið sé til líkingamáls, og sú viðleitni bjargar honum raunar
frá því að breytast í asna, ólíkt mörgum öðrum persónum verksins.
Gervimennska eða yfirborðsmennska hvers konar er í þessu samhengi
drjúgt viðfangsefni sagnabálksins. í erindi sem Helgi J. Halldórsson flutti um
höfundinn og verk hans á bókmenntakynningu í Háskólanum árið 1960, en
þá var eingöngu fyrsta bindið, Gangvirkið komið út, segir að í sögunni felist:
„... launkímin ádeila á yfirborðs- og sýndarmennsku hvar sem hún birtist,
hvort heldur er í menningarmálum, stjórnmálum, blaðamennsku eða skáld-
skap.“ Þessi ádeila fer vaxandi eftir því sem líður á verkið og verður æ sterkari
þegar líður á þroskasögu Páls. Ádeilan snýr vissulega að þeim þáttum sem
nefndir eru í dæminu hér að ofan en hún breytist smám saman í öðru bindi,
Seið og hélogum, í beina ádeilu á hermang, gróðabrall, menningarúrkynjun
og sýndarmennsku.
Samviskan leikur stórt hlutverk í sögunni um Gosa eins og alþekkt er. Gosi
er óráðþæginn og drepur jafnvel samviskuröddina til að byrja með. Fluga ein
segir við hann: „Þú ert gervikarl, en verst af öllu er að þú hefir trjákoll.“ Við
þessi orð reiðist Gosi, grípur hamar og þeytir í hana en: „Hamarinn lenti á
aumingja flugunni, til allrar ógæfu, og drap hana.“ (Gosi, 21-22).
Aðaláhrifamanneskjan í lífi Páls Jónssonar er amma hans, Sigríður Páls-
dóttir fyrrverandi yfirsetukona á Djúpafirði, og er hún fulltrúi gamla tímans,
gamalla gilda. Amma Páls er látin þegar sagan er sögð en hún er þó sprell-
lifandi í hugskoti Páls og kemur reglulega fram sem rödd samviskunnar rétt
eins og smádýrin í Gosa sem gegna hlutverki samvisku hans.
Páll heyrir iðulega viðvörunarraddir innra með sér: „Stundum hrökk ég
við, líkt og á mig væri kallað í byrstum rómi: Hvað ætlarðu að sóa len^i dýr-
mætasta skeiði ævi þinnar, ætlarðu að verða hér eilífur augnakarl? Eg beit
á jaxlinn og afréð að fá mér tafarlaust einhvern annan starfa, en rann svo
á því, þegar til kastanna kom.“ (Seiður og hélog, 105). Faðir Gosa áminnir
hann um að vera góður drengur; „legðu þér á hjarta, að það eru ekki fötin,
heldur framkoman, sem gerir manninn að göfugmenni“ (Gosi, 36) og leggur
honum þannig til sama veganesti og amma Páls leggur honum. Hann heyrir
stundum rödd „svipaða málrómi ömmu minnar“. (Gangvirkið, 139). Þegar
Blossi, vinur Gosa, er að reyna að fá hann með sér til Leikfangalands er svip-