Fréttablaðið - 10.11.2012, Síða 76

10. nóvember 2012 LAUGARDAGUR44
Tveimur dögum eftir að Jörundur hundadagakóngur lýsti sig „hæst-
ráðanda til sjós og lands“ á Íslandi í
júní 1809 sat hann matarboð hjá Ólafi
Stefánssyni í Viðey ásamt þeim Samu-
el Phelps kaupmanni og William Jack-
son Hooker grasafræðingi. Hooker
segir frá heimsókninni í dagbók sinni
sem gefin hefur verið út.
Borðhaldið var að sögn Hookers
ekki flókið í sniðum. Á dúkinn var
aðeins lagður diskur, hnífur og gaff-
all, vínglas og flaska af rauðvíni fyrir
hvern gest, auk kryddgrindar sem fyllt
var af sykri. Síðan voru réttirnir born-
ir inn hver af öðrum. Fyrst súpa gerð
úr sagógrjónum, rauðvíni og rúsínum.
Voru skammtaðir tveir fullir diskar.
Þegar hún hvarf af borðinu voru born-
ir inn tveir stórir laxar, soðnir og
skornir í sneiðar, með bráðnu smjöri
sem var blandað ediki og pipar. „Mjög
ljúffengt,“ segir Hooker og bætir við
að nú hafi gestirnir haldið að máltíð-
inni væri lokið. Svo var ekki. Næst
var borin inn full tarína af harðsoðn-
um eggjum kríu eða stórþernu og tylft
þeirra látin á hvern disk. Með þessu
var rjómi blandaður sykri. „Við báð-
umst þráfaldlega undan því að ljúka
við öll eggin af diskum okkar,“ segir
Hooker en Ólafur hafi ekki tekið það
í mál. Þeir væru gestir hans í fyrsta
skipti og yrðu að hlíta hans reglum.
Þegar þeir kæmu næst gætu þeir haft
það eins og þeir vildu. Ekki höfðu gest-
irnir fyrr innbyrt eggin og rjómann
en inn var borin hálf kind, vel steikt.
„Það var til einskis að segja gestgjafa
okkar að við hefðum þegar borðað
meira en við hefðum gott af,“ segir
Hooker mæðulega. Og enn var mál-
tíðinni ekki lokið, því næst voru born-
ar inn þykkar vöfflur. Að auki var sett
á borðið norskt kex og hleifar úr rúgi.
Rauðvínsflöskurnar urðu gestirnir að
tæma og síðan drekka kaffi. En áður
en gestir fengu að standa upp var
borin inn stór skál með rommpúnsi og
það veitt vel í stórum glösum þar til
skálin var tæmd.
Það tók „drjúga stund að jafna sig
eftir þetta óhóf,“ segir Hooker og
kveðst síðar hafa sagt Trampe stift-
amtmanni frá málsverðinum. Hafi
hann þá sjálfur sagst hafa upplifað
álíka boð hjá Ólafi, þegar honum var
fyrst boðið til Viðeyjar. Hafði þá verið
borin fram súpa sem soðin hafði verið
úr heilum uxa.
Auður, völd og ættir á Íslandi
Í bókinni Íslensku ættarveldin – Frá Oddaverjum til Engeyinga eftir Guðmund Magnússon, sagnfræðing og blaðamann, er
skyggnst inn í heim valdafjölskyldna fyrr og nú og varpað ljósi á lífshætti þeirra, innbyrðis átök og hjónabönd. Í bókinni eru af-
hjúpaðir innviðir íslensks samfélags og horft inn í heim sem flestum er framandi. Hér er gripið niður í bókina á þremur stöðum.
Í VIÐEY Valdaættirnar skipust á að eiga Viðey sem varð tákn um auð og völd eigendanna. Hér má sjá Pétur J Thor-
steinsson kaupmann og fjölskyldu hans í heimsókn hjá Eggert Briem í Viðey sumarið 1903.
SUMARHÚS Glæsilegt sumarhús Halldórs H. Jónssonar við Hreðavatn. Staðsetning bústaðarins í
landi Skógræktar ríkisins varð umdeild.
Eftir seinna stríð varð algengt að fólk í góðum efnum kæmi sér upp sumar-
húsum. Vandaðir bústaðir og veglegir
urðu stöðutákn. Eftirlætisstaður hinna
efnameiri var við Þingvallavatn. Þar
risu til að mynda sumarhús afkomenda
og venslafólks þeirra sem hér hafa verið
til umfjöllunar, Hallgríms Benedikts-
sonar, Ólafs Þ. Johnson, Garðars Gísla-
sonar og Ingvars Vilhjálmssonar; þar
áttu og bústaði Ólafur Thors og Kjartan
bróðir hans og síðar afkomendur þeirra.
Sumar fjölskyldur, eins og til dæmis
Sveinn Benediktsson og börn hans
hans, höfðu eignast stórar landareign-
ir á þessu svæði og byggðu sumarhús á
þeim (Ölfus vatn), aðrar beittu áhrifum
sínum og samböndum í valdakerfinu til
að fá að byggja á jörðum í eigu ríkisins,
jafnvel innan sjálfs þjóðgarðsins, og
skapaði það mikla óánægju þegar sum
fallegustu svæði þessa söguríka staðar
og náttúruperlu voru þannig tekin frá
handa forréttindahópum þjóðfélagsins.
Óánægju vakti líka þegar Skógrækt rík-
isins leyfði Halldóri H. Jónssyni og síðar
Jóni Ingvars syni að byggja sér stóra og
mikla sumarbústaði á fallegustu stöð-
unum við Hreðavatn, þótt reglur segðu
að engir bústaðir skyldu heimilaðir í
skógræktar löndunum.
Bifreiðar af betri gerð voru annað
stöðutákn efnafólks á öldinni sem leið.
Þegar bifreiðaeign fór að verða almenn
á sjöunda áratugnum varð keppikefli að
eiga eins lágt bílnúmer og kostur var
á. Úr lágu númeri mátti lesa að á ferð
væri afkomandi einhvers betri borgara
sem haft hefði efni á að eignast bíl þegar
höfðingjar einir gátu það. Vakað var
yfir því að lág númer færu ekki úr fjöl-
skyldunni og við uppgjör dánarbúa var
mörg rimman háð út af þeim. En ný ríkir
buðu gjarnan hátt verð fyrir númer in;
freisting sem ýmsir blankir af ríku fólki
komnir féllu fyrir. Fyrr á öldum báru
íslenskir höfðingjar skjaldarmerki til
að auglýsa tign, völd og ríkidæmi. Að
sumu leyti gegndu lágu bílnúmerin sama
hlutverki þangað til núverandi fast-
númerakerfi kom til sögu seint á níunda
áratugnum. Í samantekt um efnið í Helg-
arpóstinum sumarið 1979 var talað um
„reykvíska númeraaðalinn“.
Nokkrar fjölskyldur af þekktum
ættum áttu flest lág númer. Sérstaklega
voru þau áberandi hjá Thorsurunum og
afkomendum stórkaupmannanna Garð-
ars Gíslasonar og Hallgríms Benedikts-
sonar. Árið 1979 var R-7 í eigu Björns
Thors blaðamanns, komið frá föður hans
Kjartani sem reyndar ók aldrei bifreið;
R-30, hið gamla bílnúmer Thors Jens-
en og Ólafs Thors, var í eigu Thors Ó.
Thors; R-42 og R-43 voru í eigu banka-
stjóranna Stefáns Hilmarssonar og Stef-
áns Sturlu Stefánssonar sem giftir voru
inn í Thorsfjölskylduna; R-44 átti Inga,
dóttir Stefáns Hilmarssonar, R-46 Ólaf-
ur B. Thors, R-54 Þórður Thors og R-57
Jón Thors. Synir Garðars Gíslasonar,
Bergur og Kristján, áttu númerin R-62
og R-37 sem Jón sonur Kristjáns erfði
síðan. Börn Hallgríms Benediktssonar,
Geir, Ingileif og Björn, áttu bílnúmer-
in R-32, R-52 og R-92. Þá má nefna að
Stephan Stephensen kaupmaður, eigandi
Viðeyjar, átti númerið R-19.
Þátttaka Ólafs og Thors Thors í stjórnmálum var meginástæða þess að Kveldúlfur varð
umdeildasta fyrirtæki á Íslandi. Óvild í garð
Thorsfjölskyldunnar, sem greinileg var í blöð-
um vinstriflokkanna, var af sömu rótum sprott-
in. Andstæðingarnir voru ósáttir við að sjóðir
Kveldúlfs væru notaðir til að fjármagna kosn-
ingabaráttu þeirra bræðra. Þáttaskil virðast
hafa orðið í viðhorfum manna í þessu efni þegar
Thor Thors var fyrst kjörinn á þing fyrir Snæ-
fellinga sumarið 1933. Hafði Thor þá notað fé
frá Kveldúlfi ótæpilega til að greiða götu sína.
Sagði Jónas Jónsson frá Hriflu síðar að þegar
þarna hefði verið komið sögu hefðu menn áttað
sig á að grípa þyrfti til ráðstafana til að halda
þessu mikla veldi í skefjum.
Eitt af því sem Thorsbræðrum var borið á
brýn í hinum hörðu deilum um Kveldúlf á fjórða
áratugnum, og raunar löngum síðar, var að þeir
margfölduðu ágóða sinn af saltfisk sölunni í
Suður-Evrópu með því að eiga sjálfir með leynd
hlut í umboðsfyrirtækjunum sem keyptu fisk-
inn af Kveldúlfi og síðar SÍF, Sölusambandi
íslenskra fiskframleiðenda. Þessum ágóða
væri ekki skilað heim heldur væri hann lagður
inn á leynireikninga erlendis. Bæði Ólafur og
Thor Thors sáu ástæðu til að neita þessu opin-
berlega. Á Varðarfundinum í janúar 1937 sagði
Ólafur til dæmis að þessar ásakanir væru „bein
og tilhæfulaus ósannindi“. Í bókinni Thorsar-
arnir, sem kom út haustið 2005, var upplýst í
fyrsta sinn að fótur var fyrir þessum sögum.
Við athugun höfundar á einkaskjölum Richards
Thors, sem mörg höfðu varðveist þrátt fyrir
fyrirmæli hans um að þeim yrði eytt eftir sinn
dag, kom fram að hann átti persónulega stóra
hluti í umboðsfyrirtækjum Kveldúlfs á Ítalíu
og á Spáni. Ekkert hefur komið fram sem sýnir
að bræðrum hans hafi verið kunnugt um þetta.
Skjöl Richards Thors geymdu upplýsingar
um fleira sem leynd hvíldi yfir. Hann reyndist
geyma talsvert fé á bankareikningum erlend-
is, mest í Westminster Bank í London, þar sem
hann var tíðförull gestur, oft í opinberum erind-
um sem samningamaður íslenskra stjórnvalda.
Reikningurinn var á nafni vinar hans og sam-
starfsmanns á Spáni, Ole Lökvik, sem útbúið
hafði til vonar og vara yfirlýsingu um að féð
á reikningnum væri eign Richards. Það nam í
nóvember 1936 þrjátíu þúsund sterlings pundum
sem var gífurlegt fé á þeim tíma. Íbúð átti Rich-
ard í Barcelona á Spáni, en þar hafði hann jafn-
an viðkomu í Spánarferðum á vegum Kveld-
úlfs. Á stríðsárunum áttu Richard og bræður
hans, Kjartan, Ólafur og Haukur, leynilega
gjaldeyris reikninga í Chase Manhattan Bank
í Bandaríkjunum og lögðu inn á þá hluta af því
fé sem Kveldúlfur fékk fyrir lýsi og mjöl frá
Hjalteyrarverksmiðjunni á markaði vestan-
hafs. Þetta fé gagnaðist til að halda uppi fjölda
ungs fólks úr Thorsfjölskyldunni sem dvaldi í
Bandaríkjunum á stríðsárunum. Og féð kom sér
vel þegar Thor Thors, nýskipaður sendiherra
í Washington, beið óþolinmóður eftir því 1941
að stjórnvöld útveguðu sér og sendiráðinu hús-
næði. Keypti hann þá einbýlishús fyrir eigin
reikning og leigði sendiráðinu til bráðabirgða
skrifstofurými í bílskúrnum við húsið.
Á þessum tíma voru ströng gjaldeyrishöft við
lýði á Íslandi og skylt var að skila heim öllum
erlendum gjaldeyri. Óheimilt var að festa fé í
fasteignum erlendis.
THORSBRÆÐUR Bræðurnir Haukur, Ólafur og Richard Thors á velmektarárum sínum.
Veisla í Viðey sumarið 1809
Thorsarar á svig við lög og reglur
Stöðutákn á 20. öld