Læknablaðið - 15.05.1988, Blaðsíða 39

LÆKNABLAÐIÐ
201
miklu betra yfirlit yfir sinn lifsferil allan heldur en
flestar þjóðir. Auk þess vitum við að hún verður
til á ákveðnum tíma og af takmörkuðum fjölda
manna. Þetta gerir það að verkum að íslendingar
hafa svo merkilegar heimildir til þess að meta
krankleik og annað sem viðkemur lífi
þjóðarinnar.
Þú hefur rannsakað og skrifað um sjúkdóma og
lækningar.
Já. Ég dróst inn í það í sambandi við sjúkdóma í
beinum. Menningarleg uppbygging þjóðfélagsins
er veigamikill þáttur fyrir sjúkdóma. Þar höfum
við átt þrjú skeið sem ég hef viljað taka nokkuð
hvert fyrir sig. Fyrsta skeiðið er heiðindómurinn,
síðan kemur kaþólskan og loks lúterskan. Hvert
þessara skeiða er með nokkuð ákveðnu sniði. Það
breytir dálitlu, bæði sjúkdómasamsetningunni og
náttúrlega læknisráðum líka. Það kemur
greinilega fram í Grágás, að þegar kaþólskan
tekur við, þá eru þessi góðu læknisráð úr heiðni
ekki lengur boðleg. Þá er reynt að setja ný ráð í
staðinn en sumt af því er bara að nota aðra skál
undir sama graut. En hvað um það, þetta hefur
víðtæk áhrif og að mínum dómi er best að skoða
hvert tímabil fyrir sig. Aðalágreiningur minn við
þessa venjulegu söguskoðun hefur skapast fyrir
skilin milli þessa heiðna og kaþólska tímabils. Ég
álít að Grágás geti ekki verið skrifuð í fyrsta sinn
í Hafliðaskrá. Menn eru ekki að skrifa heiðin
fræði 1117-1118 þegar Hafliðaskrá er skrifuð
niður. Nú er Hafliðaskrá týnd og þegar hún er
sjálf ekki til, hvernig má þá búast við að eldri
vísdómur sé til skráður? Hann hefur einfaldlega
glatast. Þetta er ein af þeim röksemdum sem ég
færi gegn því að ekkert hafi verið skrifað af viti
áður. Varðveisluskilyrði hér voru eins og þau
voru. íslendingabók er til, en það mátti ekki
tæpara standa. Mín skoðun er sú, að Grágás hafi
verið skrifuð í heiðni strax frá upphafi. Með
öðrum þjóðum eru lög eitt af því fyrsta sem sett er
í letur, þótt þau þyrfti að höggva í stein! Grágás
er það stórt og langt verk að það er óhugsandi að
hafa það allt í huganum. Ég hef ekki trú á því
minni. Lög eru yfirleitt ekki mikið notuð nema
meðan þau hafa gildi. Grágás er til í tveimur
stórum handritum sem segja sitt hvað á mörgum
sviðum. Það kemur fram í síðasta verki mínu um
Grágás, að ég tel að það sé sami maðurinn sem lét
gera bæði handritin. Þetta eru vönduð handrit og
það er ekki nema höfðingi sem hefur getað átt
þau. Af innihaldinu hef ég dæmt, að það hafi
verið Gissur jarl, sem lét gera þau og hafi hann
ætlað að nota þau í sambandi við nýju lögin sem
stóð til að kæmu. Hafa þau sem argument á móti.
Þá voru þrír aðilar sem bitust um að koma sem
mestu i lög: Kóngurinn, kirkjan og svo íslensku
höfðingjarnir og fyrir þeim var Gissur. Hann
hefur ætlað að láta safna saman því sem til var þá
af lagafyrirmælum frá fyrstu tíð. En það er
óhugsandi að þau hafi verið skrifuð nema í heiðni
vegna þess að það er óskiljanlegt að fara að skrifa
rammheiðin hugtök 100 árum seinna í
Hafliðaskrá. Baugatal er með elstu hlutum
Grágásar og fjallar um vígsbætur. Það eru
óhugsandi lög í kristni.
Siðan eru það Eddukvæði. Hér er eini staðurinn
sem þau hafa varðveist að nokkru gagni. Það held
ég sé vegna þess að þau eru mörg í og með
nokkurs konar læknisráð. Þegar kristnin kemur
er margt svipað notað. Þá kemur bænasöngur og
helgisagnir í staðinn fyrir Eddukvæðin. Maður
getur spurt hvaða gagn getur það gert sjúkum
manni? Það gerir visst gagn á sama hátt og við
svæfum barn með vísnasöng. Sjúkur maður getur
líka haft gott af söng og að dreifa huganum með
sögum. Allar þessar sögur úr heiðni um Gjúkunga
og hörmungar þeirra, þar er verið að segja frá
trega. Einn tregi getur læknað annan. Það getur
verið líkn í þraut að fá frásögn af þraut. Þannig
hef ég talið að mikill hluti af Eddukvæðunum séu
gömul ráð. Menn hafa notað þau til að hugga eða
hressa. Þannig hef ég túlkað mörg af
Eddukvæðunum, sérstaklega um Sigurð
Fáfnisbana og þær sagnir. Ég held að Sigurður
hafi leikið svipað hlutverk og heilög Margrét.
Hann var hjálplegur konum í barnsnauð. Hann
verður ormi að bana, drepur Fáfni og í
kaþólskum sið fáum við Margrétar sögu í staðinn.
Hún drepur líka orm sem henni var sendur.
Margrétarsaga var notuð hér fram á 19. öld sem
gott ráð við fæðingar. Þessar heiðnu sagnir höfðu
praktístk gildi í sambandi við lækningar. Þess
vegna trúðu menn á þær og varðveittu þær. í
kristnilagaþætti Grágásar er bann við blóti ef
menn koma vitnum að. Það er ekki strangara en
það vegna þess að ekki var hægt að girða fyrir
gamlar venjur með einu pennastriki. Þess vegna
hafa þær orðið lífseigar hér á landi og þess vegna
tel ég að Eddukvæðin hafi varðveist svona vel.
Þú hefur rannsakað dagbækur Sveins Pálssonar.
Já, það hefur farið mikill tími í það hjá mér. Ég
hef farið í gegnum þær og þá fyrst og fremst
uppskrift þeirra sem Haraldur Sigurðsson kennari
gerði. Þetta er mjög merkileg heimild, skrifuð dag
frá degi og yfirleitt ekki sleppt úr degi. Það vantar
að vísu nokkur ár. Sennilega hafa sum þeirra