Læknablaðið

Årgang

Læknablaðið - 15.02.1997, Side 51

Læknablaðið - 15.02.1997, Side 51
LÆKNABLAÐIÐ 1997; 83 123 fðorðasafn lækna 86 Augnlok, augnalok í síðasta pistli voru tilgreind- ar orðmyndirnar augnlok og augnalok og er undirrituðum ekki kunnugt um það hvor er eldri. Víst er að Orðanefnd lækna valdi á sínum tíma þá fyrri, augnlok, til skráningar í íðorðasafnið, þrátt fyrir að í ís- lenskum líffæraheitum Jóns Steffensen frá 1956 hafi sú síðari orðið fyrir valinu. Hvorug er meðal uppflettiorða í Orðasifja- bókinni, en ef betur er að gáð finnast þar þó báðar, augnlok í skýringum við hvarmur og augnalok í skýringum við brá. Þetta skemmtilega ósamræmi bendir til þess að þessar orð- myndir séu jafngildar, þó að hugsanlega sé ekki nema önnur upprunaleg. Islensk orðabók Máls og menningar birtir ein- ungis augnalok: brá, húðfelling sem liryggdýr geta dregið fyrir augað því til hlífðar. Hvarmur, brá Haraldur Sigurðsson, augn- læknir, kom fram með þá hug- mynd að augnlok skyldi nefnast brá. Benti hann á hagræðið af þessu stutta og lipra heiti þegar um samsetningar væri að ræða, svo sem útbrá, ectropion, og innbrá, entropion. Orðanefnd- in bar þó ekki gæfu til að sam- sinna þessu. Það byggðist á þeirri ákvörðun að augnhárin, cilia, skyldu heita brár. Latn- eska heitið cilium var upphaf- lega ýmist notað um augnlok eða augnhár, en er nú eingöngu notað um augnhár eða um löng bifhár tiltekinna frumna. I Orðsifjabókinni má finna heitið brá og skýringarnar: augnhár, augnalok, yfirbragð; brák á vatni eða vökva. Orða- bók Máls og menningar tekur í sama streng: augnhár; augna- lok; yfirbragð; auga. í íslensk- danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1924 er einnig að finna skýringar þess eðlis að brá hafi ýmist verið notað um augn- hár eða augnlok. Orðsifjabókin rekur upprunann til germönsku orðstofnanna breh- og breg-, sem táknuðu bœði blik og snögga hreyfingu. Vafalítið vís- ar heitið brá því til hraðra hreyf- inga augnlokanna. Heitið hvarmur finnst í Orð- sifjabókinni með skýringunum: augnlok, brúnir eða barmar á umgjörð augans, húðin um- hverfis augun. Og í Orðabók Máls og menningar með líkum skýringum: augnalok; húð- barmarnir umhverfis augun, svœðið kringum augun. Upp- runi orðsins er óviss. Þó vafa- samt sé ætíð að treysta barns- minni, þá þykist undirritaður muna það rétt að í hans um- hverfi hafi heitið hvarmar frem- ur verið notað um brúnir augn- lokanna en um augnlokin í heild. Hitt er svo annað mál að kröfur orðanefnda um ná- kvæmni í notkun fræðilegra heita mega ekki svipta okkur ánægjunni af blæbrigðum hins daglega máls eða auðgi hins skáldlega. Haukur Morthens söng um „brúnaljósin brúnu“ og hjá Agli Skallagrímssyni hétu augun „hvarma stjörnur", augnhárin „hvarmaskógur" og augnlokin „hvarma skildir". Meira um augnorð Slímhúð augnanna, tunica conjunctiva, hefur nú fengið heitið tára sem aðalheiti, en má einnig nefnast augnslímhúð eða augnslíma. Conjunctivitis verð- ur þá tárubólga eða augnslímu- bólga og glandulae conjunctiva- les verða tárukirtlar. Bilið eða rifan milli augnlokanna, rima palpebrarum, heitir nú hvarma- rifa, þó í daglegu máli sé gjarn- an talað um augnrifu, en hét augnlokaglufa eða hvarmagátt í líffæraheitum Jóns Steffensen. Hið formlega samheiti á þeim líffærum sem tengjast augun- um, organa oculi accessoria, er aukalíffæri auga, og þar hefur latínan ráðið of miklu. Auka- líffæri er stirðlegt heiti, ekki gagnsætt og getur jafnvel valdið misskilningi, þeim að líffærum sé ofaukið, svo sem aukafingri og aukatá. Misskilnings mundi tæpast gæta þó rætt væri um augnlíffæri eða jafnvel augn- færi. Meira um stent í síðasta pistli var rætt um út- búnað sem viðheldur opi eða holi sem ekki má lokast. Undir- ritaður setti fram þá skoðun að heitin: ræsi, rör, lögn og hólkur kæmu öll til greina sem almenn heiti. Árni Kristinsson hafði síðan samband og sagði hjarta- lækna á Landspítala hafa tekið upp heitið stoðnet. Á það við um útbúnað sem þeir koma fyrir í æðum, hólk, sem þeir þenja út með loftbelg, til að fóðra holið sem ekki lokast má. Við þensl- una tognar á veggjum hólksins og hann verður eins og örsmátt fiskinet. Jóhann Heiðar Jóhannsson (netfang: johannhj@rsp.is)

x

Læknablaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Læknablaðið
https://timarit.is/publication/986

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.