Læknablaðið - 15.06.1998, Blaðsíða 53

LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
503
Meira um skottulækningar
Nýlega las ég í Læknablaðinu
grein eftir Árna Bjömsson (fyrir-
lestur fluttur á vegum Hollvina-
félags læknadeildar Háskóla ís-
lands) um skottulækningar. Árni
bendir réttilega á, að okkur, sem
nú lifum, er ekki ljóst: „Hvers
vegna lækningar sem ekki eru
byggðar á fræðilegum grundvelli
fengu þetta nafn“ (1). Hann kem-
ur þó jafnframt með þá frumlegu
skýringu á forskeytinu skottu-,
að það sé skylt enska orðinu
short.
Orðið short á ensku á sér hlið-
stæðu í kortur á íslensku, en það
er nú tæpast mælt mál og myndi
væntanlega þykja dönskusletta,
ef notað væri. Á ensku er enn
fremur til curt í sömu eða svip-
aðri merkingu, er svarar til curt-
us á latínu, sem samkvæmt orða-
bók Cassels um enskt mál (2)
gæti hafa verið notað til þess að
lýsa stuttum hala eða skotti, sem
stýft hefur verið af (samanber
einnig frummerkinguna í to cur-
tail). Skottulækningar ættu því
samkvæmt þessum orðaskýring-
um og hugmyndum Áma Björns-
sonar að hafa jafngilt „stutthala-
lækningum" eða „halaklipptum
lækningum" - og það er engan
veginn út í hött.
Enda þótt fyrrnefnd skýring á
forskeytingu skottu- sé frumleg,
verður þó að öðru jöfnu að ætla,
að það sé fremur sótt í skottu-
heitið í íslenskri þjóðtrú eða
jafnvel sögnina að skotta (skott-
ast).
I orðabók Sigfúsar Blöndal
segir svo um skottu: „(Navn paa
et) kvindeligt Sppgelse (saal. paa
Grund af Hovedtöjet)“, - som
förste Sammensætningsled i Bet.
falsk, humbugslæg, ufaglært:
skottulœknir,- prjedikun“ (3).
Sigfús Blöndal vísar jafnframt í
þjóðsögur Jóns Árnasonar um
skottur. Jón Árnason lýsir nokk-
uð tveimur skottum, sem aug-
ljóslega eru kvendraugar, en
segir, að miklu fleiri skottur hafi
verið til „sem ég hef ekki enn
náð í sögur af‘(4). Árbæjarskotta
eða Nýjabæjarskotta hét sú
skotta, sem Jón Árnason lýsir
mest og um hana segir hann, að
„stundum hefur hún sézt á skinn-
peysu - eða fötum og með skúf-
lausa skotthúfu mórauða" (4). -
Þannig fer víst ekki milli mála,
að þessir kvendraugar fengu
skottunafnið af því, að þær sáust
með skotthúfu.
Merkingin í skottuforskeytinu:
falskur eða óraunverulegur, svik-
samlegur eða ófagmannlegur,
hlýtur því að vera að minnsta
kosti öðrum þræði til þess að
rekja, að draugar eru flestum
óraunverulegir og svo óviss
fyrirbæri að vel má telja þá svik-
ula og óáreiðanlega. En af hverju
er drauganafnið skotta notað í
þessum samsetningum en ekki
móraheitið, svo að dæmi sé tekið
(Jón Árnason kann margar sögur
um draugana móra)?
Ásgeir Blöndal Magnússon
segir í orðsifjabók sinni (5), að
forskeytið skotta- virðist helst
merkja eitthvað flýtiskennt og
skammvinnt. Hann nefnir sam-
setningarnar skottuferð, skottu-
lœkning og skotturóður. Hann
telur, að forskeytið megi ef til
vill tengja við sögnina að skotta:
flækjast um, hlaupa fram og aft-
ur. Sögnin er einnig til aftur-
beygð, skottast.
Ef tekið er tillit til allra fyrr-
nefndra atriða, sýnist mér því
sem skottulækningar geti merkt
einkum þrennt: 1) lækningar,
sem ná of skammt; 2) lækningar,
sem unnar eru á hlaupum eða í
flýti eða 3) lækningar, sem eru
hverfular og brigðular og ráðast
mest af tilviljunum líkt og skott-
ur (eða aðrir draugar) hefðu haft
þær í frammi.
Gaman væri að vita, hvenær
skottulækningar komust inn í ís-
lenskt mál. Samkvæmt upplýs-
ingum Orðabókar Háskólans er
elsta dæmið um skottulækningar
í rituðu máli frá því um miðja 19.
öld og er eignað Jónasi Hall-
grímssyni (6). Textadæmið er
svona: „Það á nú að fara að hýða
hann fyrir skottulækningar“. -
Einhvern veginn finnst mér sem
merking orðsins hafi verið af
hálfu höfundar ótvíræð, þegar
hann skrifaði þetta. Á hitt ber þó
að líta, að Jónas Hallgrímsson
var slunginn orðasmiður og
samdi stundum nýyrði með
skáldlegu gliti (samanber ljós-
vaki). Smíðaði hann kannski
orðið skottulækningar?
I læknalögum frá 1932: Lög-
um um lækningaleyfi, um rétt-
indi og skyldur lækna og ann-