Læknablaðið - 15.06.1998, Blaðsíða 55

LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
505
Iðorðasafn lækna 101
Skyggna
Eftir krókaleiðum barst afrit af
tölvubréfi frá óþekktum bréfrit-
ara, en það hefst þannig: Ein er
sú orðmynd sem raskar mínum
fíngerðu taugum, en það er
„slœða" í stað enska heitisins
„slide" (litljósmynd sem varpað
er á tjald, venjulega í plast-
ramma 4x4 sm).
í Ensk-íslenskri orðabók Arn-
ar og Örlygs koma fram marg-
víslegar þýðingar á sagnorðinu
to slide og nafnorðinu slide. Að-
almerking sagnarinnar er sú að
renna, en einnig má finna aðrar
skyldar: að renna sér, skrika,
skrensa, líða áfram, lauma, læða,
mjakast, skríða og svo framveg-
is. Aðalmerking nafnorðsins er
renna, en í áttunda merkingarlið
er það einnig þýtt þannig:
skyggna, lítil myndglœra í
ramma, litskyggna, skuggamynd.
Upphaflega hefur mynd af þessu
tagi fengið heitið slide á ensku
vegna þess að myndin var látin
renna á sinn stað í sýningarvél-
inni, það er fyrir ljósgeislann.
Enskar orðabækur nefna gjarnan
töfralampa, magic lantern, í
tengslum við orðskýringar. Saga
slíkra sýningarvéla er án efa
heillandi, en ekki á færi undirrit-
aðs að rekja. I staðinn koma í
hugann heiti bakkanna sem bera
myndirnar í vélunum, hringekja
í vélum af tiltekinni amerískri
gerð og sleði í öðrum vélum.
Þegar flett er upp í Orðsifjabók
Asgeirs Blöndals Magnússonar
kemur einmitt í ljós að íslenska
orðið sleði og enska orðið slide
eiga til skyldleika að rekja gegn-
um fornensku sögnina slídan.
Skyggna og skyggnuvél eru
lipur heiti og undirritaður sér
enga ástæðu til þess að nota
ensku sletturnar „slæd“ eða
„slædsmynd", né heldur að ís-
lenska „slide“ með heitinu
„slæða“. í réttu samhengi má að
auki nota mynd, til dæmis:
„Næstu mynd, takk fyrir!“
Gaman væri að fá fréttir af því
hvort einhver önnur myndaheiti
séu komin í notkun.
Vernal conjunctivitis
Bjöm Árdal barnalæknir ósk-
aði eftir umræðu um fyrirbærið
vernal conjunctivitis. Sjúkdóm-
urinn er talinn af ofnæmisupp-
runa og birtist sem árstíðabundin
slímhimnubólga í augum. Ljós-
fælni og mikill kláði fylgja
gjaman og við skoðun sést að
slímhimnan er óslétt eða smá-
hnúðótt. Nú ber þess að geta að
conjunctiva eða tunica con-
junctiva hefur ýmist verið nefnd
augnslímhúð, augnslíma eða
tára. Orðanefnd læknafélaganna
tók þá stefnu við nýja útgáfu líf-
færaheitanna að tára verði aðal-
heitið. Nefna má hliðstæðurnar
hvíta (sclera), glæra (cornea),
æða (choroidea), lita (iris) og
sjóna (retina). Conjunctivitis
verður þá tárubólga, sem er
mun liprara en augnslímhúðar-
bólga, augnslímubólga eða
slímubólga í augum.
Lýsingarorðið vernal er kom-
ið úr latínu þar sem vernus er
notað um það sem tengist eða
líkist vorinu. Læknisfræðiorða-
bók Stedmans gefur meðal ann-
ars upp ensku samheitin allergic
conjunctivitis og spring con-
junctivitis. Þá sýnist liggja næsta
beint við að heitið vernal con-
junctivitis verði vortárubólga á
íslensku. Ofnæmistárubólga
kemur einnig til greina, en þá
tapast tilvísunin í árstíðina, sem
gæti verið nytsamleg til þess að
gera heitið eftirminnilegt. Gam-
an væri að heyra af öðrum hug-
myndum.
Percentile
Á minnismiða frá í febrúar er
beiðni um að skoða hugtakið
percentile. Orðabók Stedmans
lýsir þannig (í þýðingu undirrit-
aðs): Staða einstaklings í sér-
stakri röð, gefin upp með því að
tilgreina ofan við hvaða hund-
raðshlutfall af hópnum hann
(eða hún) lendir. Iðorðasafn
lækna tilgreinir þýðinguna hund-
raðsmark og sér undirritaður
enga ástæðu til að betrumbæta
það. Dæmi: einstaklingur, sem er
hærri vexti eða þyngri en níutíu
af hundraði (90%) viðmiðunar-
hópsins, lendir ofan við nítug-
asta hundraðsmark.
Hreyfni
Þorkell Jóhannesson, prófess-
or, sendi tölvupóst og vildi koma
á framfæri hugmynd. Ymis heiti
sem lýsa hreyfitruflunum enda á
-kinesia, en gríska nafnorðið
kinesis merkir hreyfing. Þorkell
segist hafa tekið það upp fyrir 14
árum að nota orðhlutann -hreyfni
til að tákna tegund eða eðli
hreyfinga þegar hann var að
þýða heiti sem enda á -kinesia.
Hann segir hreyfni myndað með
hliðsjón af bægni, svo sem í
meinbægni, og tilgreinir nokkur
dæmi. Af þeim skulu hér einung-
is nefnd seinhreyfni fyrir brady-
kinesia og ofhreyfni fyrir hyper-
kinesia. Þetta er athygliverð
hugmynd sem verður rædd síðar.
Jóhann Heiðar Jóhannsson
(netfang: johannhj@rsp.is)