Læknablaðið - 15.02.1999, Síða 7

LÆKNABLAÐIÐ 1999; 85: 107-8
107
Ritstjórnargrein
Vísindin og ákvarðanir
í forvarnarmálum
Fyrir nokkrum árum var vakin athygli á því í
leiðara Læknablaðsins að í forvarnarlækning-
um er ekki alltaf nóg að sýnt sé vísindalega
fram á að ákveðinn lífsstíll, neysluvenjur eða
umhverfismengun geti leitt til heilsutjóns (1).
Til þess að forvörn nái árangri er einnig nauð-
synlegt að læknar, aðar heilbrigðisstéttir, al-
menningur og stjórnmálamenn séu ekki leidd í
villu af einhverjum sem telur hagsmunum sín-
um ógnað. Öflugir hagsmunaaðilar hafa varið
stöðu sína á miskunnarlausan og ósvífinn hátt
og hvorki eirt lífi né heilsu fólks sem málið
hefur varðað. í leiðara Læknablaðsins var tekið
dæmi af bandarískum tóbaksframleiðendum (1),
en flett hafði verið ofan af óprúttnum vinnu-
brögðum þeirra, meðal annars í JAMA, blaði
bandaríska læknafélagsins (2).
En tóbaksframleiðendur eru enn við sama
heygarðshornið eins og nýleg dæmi frá Bret-
landi bera vitni um. Þar hafa þeir höfðað mál til
að reyna að fá breytt skýrslu um heilsufars-
hættur tóbaks sem samin hefur verið af Vís-
indanefnd um tóbak og heilsufar, en nefndin
er ráðgjafi í tóbaksmálum fyrir stjórnvöld í
Bretlandi (3). Fjórir stórir breskir tóbaksfram-
leiðendur kvörtuðu meðal annars yfir því að fá
ekki að njóta andmælaréttar þegar Vísindanefnd-
in taldi sig geta sýnt fram á tengsl óbeinna
reykinga við lungnakrabbamein og hjartasjúk-
dóma og lagði því til að reykingabann yrði gert
víðtækara en nú er á opinberum stöðum (3). Nú
hefur leynd verið létt af enn fleiri skjölum sem
varða breska tóbaksframleiðendur (4) og er
hægt að kynna sér þau á vefsíðum tóbaksand-
stæðinga (www.ash.org.uk). Ekki koma þar í
ljós ný tíðindi. Vísindamenn á vegum tóbaks-
iðnaðarins vissu þegar árið 1950 að reykingar
valda krabbameini, en því hefur’alltaf verið
neitað af talsmönnum tóbaksiðnaðarins. Tób-
aksframleiðendum var líka kunnugt um að
nikótín í sígarettureyk væri vanabindandi og
væri þeim því trygging fyrir stöðugri neyslu
tóbaks. Þá kemur einnig fram að ráðgjafar
tóbaksiðnaðarins töldu að áhrifin af að skipta
yfir í sígarettur með minna tjöruinnihaldi gæti
aukið, ekki minnkað, heilsufarshættur reyk-
inga.
Af breska dæminu kemur fram að heilbrigð-
isyfirvöld þar hafa sér til ráðgjafar vísinda-
nefnd sem á að ráðleggja þeim um tóbaksmál.
Það er vísindamanna að meta þekkingu um
heilbrigðismál og koma með tillögur um við-
brögð, en pólítískt kjörinna fulltrúa er að taka
endanlega ákvarðanir um aðgerðir. Ráðlegg-
ingar vísindamanna til stjórnvalda geta því
ekki verið vísindi í sjálfu sér en eiga að vera í
samræmi við niðurstöður vísindanna. I lýðræð-
isríkjum eru það síðan kjósendur sem meta
hvernig kjörnir fulltrúar þeirra bregðast við
þekktum og augljósum heilsufarshættum og
hvernig og hvort þeir hafa reynt að bægja slík-
um hættum frá almenningi, ekki síst þeim sem
minna mega sín og eiga erfitt með að verja sig,
svo sem börn og ungmenni.
Þetta samspil vísinda og stjórnvaldsákvarð-
ana í forvarnarmálum á að sjálfsögðu við um
fleira en tóbaksvandann. Fyrir skömmu kom út
hjá Oxford University Press bókin Setting the
limits eftir sænska heimspekinginn Sven Ove
Flansson sem fjallar um hvernig tekist hefur að
ákvarða mengunarmörk fyrir vinnustaði (5).
Hann bendir jafnframt á leiðir til að bæta
ákvarðanir um setningu markanna (5). Hansson
leggur mikla áherslu á að opin umræða sé
nauðsynleg um þau hagsmunaátök sem eiga sér
stað þegar takmarka á mengun sem menn verða
fyrir. Umfjöllun Hanssons gefur almenna leið-
beiningu til þeirra sem fjalla um forvarnirnar
en höfðar einnig til þeirra sem vinna við klín-
ískar lækningar. Spurningar hafa verið settar
fram um það, hvemig hægt sé að samræma að
leitast annars vegar við að vemda heilsu fólks
en ganga hins vegar út frá þeim fjárhagslegu,
tæknilegu og stjórnmálalegu takmörkunum
sem fyrir hendi eru. Hér er bent á hliðstæður í
klínískri læknisfræði. Klínísk læknisfræði er