Sagnir - 01.10.1983, Side 47

„Ef þeir menn verða sæhafa í Noreg, er
verið hafa til Grænlands eða fara í landaleit-
an, eða slítur þá út frá íslandi, þá er þeir
vildu færa skip sín milti hafna, þá eru þeir
eigi skyldir að gjalda landaura“ (12. gr.).
Af sáttmálanum sést að íslendingar voru
mikið í förum þegar hann var gerður. í
Gamla sáttmála eru engin sambærileg
ákvæði við 4. 7. og 12. gr. Ólafssáttmála,
heldur kölluðu íslendingar 1262 konung til
þess að stilla til friðar, tryggja samgöngur
við Noreg, fornan rétt sinn og íslenska lög-
sögu. Þrisvar er vikið að gæslu friðarins í
Gamla sáttmála, svo brennandi var það
vandamál á 13. öld. Á 11. öld virðist hins
vegar einkum hafa knúið Islendinga til
samninga við Noregs konung siglingar
þeirra erlendis og réttur þeirra þar. Þeim
hafa einkum verið mikilvæg ákvæðin um
takmörkun herskyldu, frjálsa heimferð úr
Noregi, höldsréttur og ákveðið landaura-
gjald í stað geðþóttaákvarðana áður.
„Svo er mælt að fornum rétti", segir í
Frostaþingslögum eldri, „ef menn fara fyrir
bann landa á meðal að óleyfi konungs, þá er
stýrimaður sekur XL marka við konung, en
háseti hver iij mörkum."32' - Hér var um
miklar fjárhæðir að ræða og höfundur Egils
sögu segir að farbann hafi verið um 935 „til
allra landa úr Noregi, og komu það sumar
engi skip til íslands og engi tíðindi úr Nor-
egi “33) jy[ær sögulegum tíma eru frásagnir
um farbönn nafnanna Ólafs Tryggvasonar
og Ólafs digra, en þeir beittu þeim sem póli-
tísku tæki gegn íslendingum.34' .
Með Ólafssáttmála voru íslendingar að
tryggja sér rétt í norska ríkinu án þess að
gerast þegnar þess. Þá urðu Norðmenn for-
réttindafólk á íslandi, en íslendingar urðu
að þola þungar kvaðir í Noregi, skattgjald
og herskyldu. Sáttmálinn sýnir að fslend-
ingar áttu mikið undir norska konungsvald-
inu en lögðu kapp á að halda sjálfstæði sínu,
og þeir hafa sætt lagi og samið við Ólaf
digra, þegar hann munaði um mannsliðið.
Að sögn Snorra sendu þeir honum höfðing-
legar gjafir í stað þegnskyldueiða eftir
sendiför Þórarins Nefjólfssonar. Með gjaf-
irnar hefur líklega farið nefnd manna til
samninga um sambúð landanna. Þótt þar
hafi ekki verið stórhöfðingjar í för, þeir
þorðu víst ekki, hafa sendimennirnir verið
snjallir í samningum.
Sáttmálanum lýkur á því að undanþiggja
landleitarmenn landauragjaldi. Rann-
sóknir á landfundasögum íslendinga telja
að Vínlandsferðirnar hafi verið farnar á
öðrum áratug 11. aldar.35' Menn sem fundu
ómælislönd hljóta að hafa leitað til þjóð-
höfðingja með tilmælum um styrk til þess að
nýta þau. íslendingar voru framtakssamt
fólk um þessar mundir. Þeir höfðu heilsað
nýjum sið árekstralítið, og lögðu kapp á að
tryggja sér frið með stofnun fimmtardóms
og samningi við Ólaf digra. Landafundirnir
hafa eflaust greitt fyrir sáttmála þeirra við
konung; hvorugur vissi, hvað framtíðin bar
í skauti sér, en íslendingar höfðu opnað
leiðir að nýjum auðlindum, sem Þorfinnur
karlsefni hefur getað greint frá, ef hann
hefur verið með í för.
Utanferðir íslendinga til þess að endur-
nýja sáttmálann sýna að þeir töldu sér hann
hagstæðan. Fyrri svardagarnir til staðfest-
ingar honum voru unnir af ísleifi biskupi og
mönnum með honum, og hefur það gerst í
vígsluför hans um 1055. Þá réð herkóngur-
inn Haraldur harðráði Noregi og sóttist
mjög eftir mannafla. Hann leyfði fátækum
íslendingum að flytjast til Noregs lausum
við landauragjald.36) Um hans daga hefur
eflaust reynt á ákvæði samningsins um her-
skyldu og siglingafrelsi.371
íslendingar hafa eflaust reynt að gera
biskupsefni sín sem best úr garði, þegar þau
fóru til vígslu og gistu stórfursta kristninn-
ar. Þau hafa siglt með föruneyti, sem falið
var að sinna ýmsum erindum á leiðinni.
Gissur ísleifsson og meðreiðarsveinar hans
voru á ferð á dögum Ólafs kyrra (1066-93).
Hann efldi kaupstaði og hagsýslu, og Gissur
var einnig hagsýnn maður og skipulags-
meistari og lét skrásetja og staðfesta samn-
inginn forna.
Texti sáttmálans í Konungsbók er tví-
svarinn en ekki frumrit og vafasamt að hann
45