Sagnir - 01.10.1983, Side 57

sé að alhæfa nokkuð í því sambandi. Ef t.d.
tekið er mið af riti hans Jafnrœði ogþekking
verður greinilega vart við það sjónarmið, að
samfélag manna sé ávallt að þróast til meiri
fullkomnunar. Hina sögulegu þróun stjórna
telur hann að megi t.a.m. rekja til þess valds
sem faðirinn hafi haft í öndverðu yfir barn-
inu en smám saman hafi þetta vald teygt sig
út yfir alla afkomendur og tengdamenn.
Vegna vanans og af þörfinni á því að stjórna
hafi síðan komið fram löghelgaður réttur og
hafi slíkt fyrirkomulag kallast „patriölsk
stjórn.“ Hinn löghelgi réttur átti að hafa
grundvallast á vana og þörfinni á því að
stjórna en valdið og hyggindin myndað
síðan aðra stjórnarlögun.l) í framhaldi af
þessu reynir hann enn frekar að rekja sig
eftir hinni sögulegu þróun og hvernig hin
mismunandi stjórnarform leiddu hvert af
öðru: einveldi, harðstjórn, lögbundið ein-
veldi, þingbundið einveldi en síðast þjóð-
veldi sem hann taldi vera eitt hið síðasta stig
í þessari þróun stjórnarforma:
Jón Ólafsson var einn af fyrslu stjórnmálafröm-
uðum hér á landi sem reyndi að fjalla um stjórn-
og stjórnskipunarmál með sérstöku tilliti til þeirra
hugmynda sem ofarlega voru á baugi í hinum
engilsaxneska heimi.
Það er auðvitað, að þar sem þjóðin er því
vaxin, þá er þjóðveldi á hyggilegum grund-
velli manninum samboðnast stjórnarform,
eða ið sannasta stjórnarform eftir hugsjón-
inni.2>
En hvaða hugsjón er það sem Jón er hér
að tala um? Það má nokkuð glöggt lesa af
framhaldinu að hin mismunandi stjórnar-
form eru ávallt á leið til meiri fullkomnunar
og ekki er fráleitt að ætla að þingræðishug-
sjónin sé það mark og mið sem samtíminn
stefnir að. Hins vegar má reikna með að
hugsjón þjóðveldisins eigi að einhverju
leyti að vera í fyrirrúmi því að þeir sem voru
uppteknir af baráttu í anda þjóðernisstefnu
töldu oft að þar hafi ríkt jafnræði og frelsi.
Innan þess stjórnarfars hlítti fólk t.d. sömu
réttarreglum og lögum og gerði út um mál
sín á þingum eða samkomum frjálsra
manna sem ekki bjuggu við ríkisvald eða
embættismannalið.3*
Rit Jóns virðist taka nokkuð mið af anda
þjóðveldisfyrirkomulagsins því hann
bendir á að eftir eðli sínu séu þjóðveldin hin
yngstu stjórnarform þó sögulega megi segja
að hin þingbundna konungsstjórn sé yngst.
Eðli þjóðveldisins hafi t.d. falið margt það
í sér sem stjórnskipulag samtímans gæti
haft gagn af, en spurning samtímans hlyti
þó að fela í sér hvort þjóðin sjálf hefði ein
æðsta stjórnvaldið eða hvort það ætti að
skipta þessu valdi milli einvalds og þjóðfull-
trúa eins og raunin hafi orðið.4) Hér virðist
sem sagt á ferðinni lýðræðishugmynd Jóns
og hvort möguleiki muni vera að lýðræðið
sem slíkt nái fram að ganga eða ekki. Þessar
vangaveltur hans leiða síðan til þess að
hann fer að fjalla um vald og valdhafa í rás
sögunnar, en þær hugmyndir finnast einnig
í riti J.S. Mill Um frelsið. Mill bendir t.d. á
að eitt megineinkenni sögunnar hafi alltaf
verið baráttan milli frelsis og valds og reynir
hann síðan að lýsa því hvernig þessi barátta
hefur gengið fyrir sig.5) Þetta kemur einnig
fram hjá Jóni því hann vill reyna að skýra
hvernig valdið hafi smám saman leitt til
hinna mismunandi stjórnarhátta. í þessari
umfjöllun virðist mega greina ákveðin
55