Sagnir - 01.10.1983, Síða 60

síðan heimfæra upp á hina svonefndu
íhaldsflokka en þá telur hann vera einhvers
konar gamla arfleifð frá liðnum öldum og
dragbít á hina sögulegu framþróun hins
vestræna heims. Ekki er það samt svo að
Jón komi hér fram með alveg splunkuný
viðhorf í söguspeki því hugmyndin um
ófrelsi og áþján austlægra þjóða var t.d.
þegar komin fram hjá heimspekingum meg-
inlands Evrópu á 18. öld sbr.:
Hinar austrænu (þjóðir) gera sér ekki grein
fyrir að andinn eða maðurinn sem slíkur er
frjáls í sjálfum sér. Og vegna þess að þær vita
þetta ekki, eru þær ekki frjálsar í sjálfum
sér.l8)
Hið sama má segja um kenninguna um
mikilvægi kristindómsins í veraldarsögunni
og mikilvægi hans fyrir framgang frelsisins
sbr.:
Hinar germönsku þjóðir voru í Ijósi fram-
gangs kristindómsins fyrstar til að viðurkenna
að maðurinn er frjáls frá náttúrunnar hendi
ogað frelsi andans er megineinkenni hans.19)
Þetta sjónarmið má líka finna hjá Jóni í
Skírni 1903 en þar segir hann að hið sögu-
lega heimkynni frelsisins megi rekja til Saxa
sem voru teutonskur eða germanskur þjóð-
flokkur sem flutti frá meginlandinu og
byggði England á sínum tíma. Þennan
þjóðflokk telur hann hafa verið hinn frjáls-
asta af þjóðum fornaldar.20)
Ef hins vegar saga hinna austrænu þjóða
er athuguð kemur í ljós að trúarbrögð
þeirra og öll menning tók mjög mikið mið af
fortíðinni. Til dæmis héldu Gyðingar til
forna mjög fram kenningunni um syndafall-
ið og trúðu þess vegna að einhvers konar
fullkomnun mætti finna í hinu liðna frekar
en að slíkt mætti höndla í framtíðinni. Sama
er að segja um mörg hinna heiðnu trúar-
bragða til forna sem að mörgu leyti voru
áþekk trúarbrögðum Forn-Gyðinga, þ.e.
að einblínt var á eitthvert fornt gullaldar-
skeið.21) Þess vegna eru viðhorf Jóns ekki
svo fráleit þegar hann talar um mismunandi
stefnumið austlægra og vestlægra þjóða.
58
Þegar þetta er athugað er ljóst að frelsis-
hugtakið spannar vítt svið hjá Jóni og er
ávallt tengt framþróun og meiri fullkomn-
un. Hér hefur verið minnst á hin sögulegu
svið hinna ýmsu stjórnarforma þar sem bak-
grunnurinn virðist vera hin stöðuga frelsis-
barátta mannsins. í blaði Jóns Göngu-
Hrólfi kemur þetta nokkuð skýrt í ljós því
þar tekur hann viðfangsefnið þeim tökum
að benda á framvindu einstakra þátta í
hinni sögulegu þróun sem honum finnst
skipta meginmáli hvað varðar framþróun
frelsisins. En þessir þættir miðast þó við
upphaf nýaldar, því vegna stöðnunar frels-
ishugsjónarinnar til forna getur hann hvorki
fornalda né miðalda.
Frelsi og framfarir í ljósi
söguspeki
En hver var þá þessi merkilegi vendi-
punktur sem upphaf 16. aldar markaði? Sá
vendipunktur var upphafið að baráttu
manna fyrir andlegu frelsi, en var þó aðeins
hluti af ákveðinni heildarþróun. Síðan á að
hafa orðið nokkurt hlé, en næsta mark
framfaraþróunarinnar átti svo að hafa
komið fram undir lok 18. aldar þar sem bar-
áttan fyrir persónufrelsi varð afgerandi.
Stefnumið tímans orsakaði í framhaldi
frönsku stjórnarbyltinguna, þar sem hin
undirokaða stétt í hinum menntaða heimi
öðlaðist ákveðin mannréttindi.22)
En þar sem mannsandinn var enn í
fjötrum hlaut frelsisbaráttan að ryðja sér
nýjan farveg. Menn fóru nú að berjast fyrir
pólitísku frelsi, en sú barátta fékk svörun
nokkru síðar, eða í byltingunni 1848, þegar
konungar neyddust til þess að gefa þegnum
sínum ákveðin grundvallarlög. Að síðustu
staldrar Jón við samtímann og spyr hver
muni vera stefna tímans. Til að skilgreina
það nákvæmlega telur hann það vera efni í
10-20 þykk bókarbindi. Ef hins vegar um
sé að ræða eitthvert einkenni eða stefnu
hvað samtímann varði, þá séu það fyrst og
síðast framfarir.23)
Það sem Jón gengur hér út frá sem for-