Sagnir - 01.04.1985, Blaðsíða 31

ALÞÝÐULEIÐTOGI OG AFTURHALD
Það er ekki langt um liðið síðan
Islendingar létu af fornum lífshátt-
um sveitanna og settust að í bæj-
um. Tæknivæðingin hefur verið ör
og allur ytri aðbúnaður fólks hefur
gerbreyst. En þótt landsmenn hafi
verið fljótir að tileinka sér tækni
vélaaldar, hafa þeir löngum átt erfitt
með að sætta sig við eða skilja þá
þróun sem hún óumflýjanlega hefur
í för með sér. Hefur þetta misvægi
hugmynda og veruleika verið áber-
andi í stjórnmálalífi íslendinga, en
sennilega hvað mest, árin milli
stríða.
í grófum dráttum mætti segja að
þrjú meginöfl hafi tekist á í pólitíkinni
á þessum tíma. Bændur, borgarar
og launafólk. Framsóknarflokkurinn
var svo til hreinn bændaflokkur
lengst af, Alþýðuflokkurinn og
kommúnistaflokkurinn (stofnaður
1930), voru launþegaflokkar, en
Sjálfstæðisflokkurinn og forverar
hans voru meginstoðir borgaranna.
Þó var mikið um bændur og talsvert
um verkamenn meðal stuðnings-
manna Sjálfstæðisflokksins.1
Það einkenndi stjórnmálalíf
þessa tíma að enginn einn flokkur
hafði nægan þingstyrk til að mynda
starfhæfa stjórn á eigin spýtur2 Al-
Þýðuflokkurinn var í oddaaðstöðu á
þingi frá 1927-1938 og hafði um tvo
nieginkosti að velja í því skyni að
koma málum sínum fram. Annar
þeirra var sá að styðja framsóknar-
menn. Með þvf gat hann fengið
nokkur stefnumála sinna gegnum
þingið, en varð í staðinn að sam-
Þykkja stefnu sem fólst í að fjölga
bændum á kostnað verkafólks.3
^inn möguléikinn var að styðja
b°rgaraöflin til atvinnuuppbygging-
ar í þéttbýlinu við strendur landsins.
Sá hængur var á slíkri samvinnu að
t’orgaraöflin stóðu andspænis
verkafólki í kjarabaráttunni. Samt
sem áður var ekkert því til fyrirstöðu
að starfa með þeim að tilteknum
verkefnum (Sogsvirkjun var dæmi
um slíkt).
Fyrri kosturinn fól í sér von um
skárri lífskjör verkafólks í stöðnuðu
samfélagi með bændur sem helstu
valdastétt. Síðari kosturinn hlaut að
leiða af sér fjölgun verkafólks, en
jafnframt sterkari atvinnurekenda-
stétt. En slík þróun hefði fært
þungamiðju stjórnmálanna til sjáv-
arsíðunnar og gefið verkafólki ein-
hverja von um lausn frá fátæktinni í
framtíðinni.4
Hvers vegna samstarf
með framsóknarmönnum?
Svo sem kunnugt er kaus Alþýðu-
flokkurinn að halla sér að Fram-
sóknarflokknum um margra ára
skeið. Flokkarnir höfðu óbeina
samvinnu framan af þriðja áratugn-
um. Alþýðuflokkurinn veitti stjórn
framsóknarmanna vinsamlegt hlut-
leysi 1927-1930 og þessir aðilar
mynduðu samsteypustjórn 1934.5
Eina meginástæðuna fyrir þessu
má telja að þjóðlegir umbótamenn
höfðu mikil áhrif í Alþýðuflokknum á
þessum tíma og þeir voru því fylgj-
andi að vinna með bændum. Jón
Baldvinsson var helsti talsmaður
þessara afla. Hann var bóndasonur
frá ísafjarðardjúpi og ólst upp við
sjósókn og landbúnaðarstörf, en fór
í prentnám til Skúla Thoroddsens
15 ára gamall og dvaldi á heimili
hans fram yfir tvítugt. Virðist sem sú
mótun er hann varð fyrir í æsku hafi
orðið svo djúptæk að hún hafi mark-
að viðhorf hans til þjóðmála alla
ævina. Þetta á ekki síst við um þau
áhrif sem Jón varð fyrir af Skúla.
Framan af árum var Jón eldheitur
sjálfstæðismaður og væntanlega
umbótasinnaður á sama grundvelli
og Skúli. En jafnaðarmaður (sósíal-
demókrat) var hann ekki.6
Nú bar það við á árunum 1915-
1916 að Jónas Jónsson frá Hriflu
tók að hræra í verkalýðsmálum og
hvatti ma. Ólaf Friðriksson til að
hefja verkalýðsbaráttu í Reykjavík.7
Virðist mega draga þá ályktun af
skrifum Jónasar í Rétti 1918, að
stofnun verkalýðsflokks hafi aðeins
verið liður í þeim áformum hans að
stuðla að myndun þriggja flokka
kerfis í landinu. Bendir hann á að
hægrimenn og verkalýðssinnar
muni ætíð takast á í bæjunum, og
að flokkur bænda (miðflokkur) gæti
notfært sér þessa sundrungu.8 Það
má marka áhrif Jónasar af því að
fyrsta stefnuskrá Alþýðuflokksins er
merkilega lík fyrstu stefnuskrá Tím-
ans sem Jónas samdi. Til að mynda
segir í áðurnefndu baráttuplaggi
verkalýðsins að vænlegasta meðal-
ið gegn atvinnuleysi í bæjunum sé
að efla búnaðarfræðslu.og búnað-
artilraunir í sveitunum, en ekki er
minnst á auknar framkvæmdir í
bæjunum.9 Síðustu beinu afskipti
Jónasar af málefnum Alþýðuflokks-
ins voru svo þau að styðja óreynd-
an, hófsaman prentara til forseta-
embættis, Jón Baldvinsson.10 Enda
fóru skoðanir þeirra að mörgu leyti
saman.
Forseti Alþýðuflokksins hafði lítið
við það að athuga þótt landbúnað-
urinn efldist á kostnað annarra at-
vinnugreina, öðru nær. Hann studdi
uppbyggingu landbúnaðar af heil-
um hug og vonaði að hann grisjaði
fjölda verkamanna sem mest til að
draga úr atvinnuleysinu. Má finna
fjölmörg dæmi um þetta viðhorf
Jóns Baldvinssonar í Alþingistíð-
indum frá þriðja áratugnum, og
alþýðuleiðtoginn kórónaði þessa
stefnu með flutningi frumvarps á
þingi 1927 um nýbýli í sveitum. Þar
væri lausnin fengin á atvinnuvanda
verkamanna.11 Af þessu má ráða
að Jón hafi verið gersneyddur því
sem nefnt hefur verið stéttarvitund.
Hann virtist ekki íhuga þann mögu-
leika að fjölmennari bændastétt
kynni að þrengja að hagsmunum
verkafólks. Þó hefði Jóni átt að vera
SAGNIR 29