Sagnir - 01.04.1985, Blaðsíða 93

Sagnir - 01.04.1985, Blaðsíða 93
KRAFA UM RÁÐHERRAÁBYRGÐ stjórnarinnar. Hún var orðin laga- lega ábyrg fyrir danska þinginu. Þingræðisreglan var hins vegar ekki viðurkennd fyrr en 1901. Það ár valdi konungur ráðherrana í fyrsta sinn úr hópi vinstri manna sem þá voru í yfirgnæfandi meirihluta í neðri deild þingsins. Á 5. áratugnum, um það leyti sem stjórnskipunarmál í Danmörku voru mest til umræðu, setti Jón Sigurðs- son fram kröfur sínar um innlenda stjórn er færi með framkvæmda- valdið. Hún átti að vera óháð dönsku stjórninni og danska þing- inu um allt sem varðaði sérmál landsins. Alþingi átti að hafa lög- gjafarvald með konungi. Hugmyndir Jóns Sigurðssonar um ábyrgð ráðherra og þingræði Veltum því aðeins fyrir okkur áður en lengra er haldið hvers vegna hugsanlegar þingræðishugmyndir Jóns Sigurðssonareru forvitnilegar. Odd Didriksen er á því, í áður- nefndri grein í Sögu, að Jón hafi um miðja síðustu öld vonast til að þing- ræðisstjórnarhættir kæmust á hér- lendis. Hann bendir jafnfram á að það sé eftirtektarvert hvað Jón er snemma á ferðinni með þirigræðis- hugmyndina: Jón Sigurðsson tekur að boða ágæti þingræðisstjórnar þegar á 5. tug aldarinnar. Um þær mundir var krafa um þingræði óþekkt annars staðar á Norðurlöndum, enda þótt einstaklingar í Noregi og einkum í Danmörku væru á svipaðri skoðun og Jón Sigurðs- son um þetta efni.... Jón Sig- urðsson var í hópi þeirra, sem höfðu frjálslyndastar skoðanir á stjórnskipunarmálum á Norður- löndum um miðja 19. öld.4 Það var ekki fyrr en á 8. tugi aldar- innar að vinstri menn í Danmörku hófu markvisst upp kröfuna um þingræði. íhaldssöm hægri stjórn þvældist fyrir framgangi þessa bar- áttumáls fram yfir aldamót og stjórnaði landinu lengi vel með bráðabirgðalögum. í Noregi varð talsmönnum þingræðis fyrr ágengt en í Danmörku því þar komst þing- ræði á 1884. Þingræðið á upphaf sitt í Englandi og þangað hefur Jón sótt hugmyndina um það en einnig að einhverju leyti til þjóðfrelsis- manna í Danmörku og rita frjáls- lyndisstefnunnar (liberalismans). En hvað var það sem Jón vildi íslendingum til handa? Afstaða hans til þingræðisins kemur fram í eftirfarandi tilvitnun úr grein í Nýj- um félagsritum 1846: Jens Sigurðsson, bróðirJóns. í þeim löndum - sem hafa lög- gjafar-þíng, koma stjórnarherr- arnir sjálfir fram á þíngunum af stjórnarinnar hendi, og eru þar til andsvara fyrir fulltrúum þjóðar- innar um sérhvað það, sem þeir gjöra, sem æðstu embættismenn til að framkvæma allsherjar-vilj- ann. Þeir hafa sjálfir ábyrgð em- bættis síns og aðgjörða sinna, og geti þeir ekki fengið meira part fulltrúanna til að fallast á álit sitt í merkilegum málefnum, geta þeir ekki verið lengur í völdum.5 Jón lýsir því yfir að þetta fyrirkomu- lag þyrfti að taka upp hér á landi og gerist þar með talsmaður þingræð- is. Það verður þó að hafa í huga að hann minnist ekki beinlínis á að rík- isstjórn ætti að fara frá vegna van- traustsyfirlýsingar þingsins, eins og þingræðisreglan gerir ráð fyrir í sinni hreinræktuðustu mynd. Hann tekur hins vegar skýrt fram að ríkis- stjórn ætti að fara frá ef henni tekst ekki að afla merkilegum málum stuðnings meðal þingmanna. Þessa merkingu leggur hann einnig í orðin ,,parlamentarisk stjórn“ sem hann notar í tveimur bréfum frá ár- inu 1850.6 Það má því segja að Jón gangi nokkru lengra en þingræðis- reglan gerir ráð fyrir. Jón nefnir ekki þingræði í tilvitn- uninni hér að ofan heldur talar hann um að ráðherrarnir hafi sjálfir ,,ábyrgð embættis síns og aðgjörða sinna“. Hvað átti hann við með þessum orðum? Þegar hann setti þau á blað hafði hann fyrst og fremst í huga að ráðherrarnir yrðu ábyrgir fyrir öðrum en konunginum. Af samhenginu sýnist mér að hann geri ráð fyrir stjórnmálalegri ábyrgð fyrir þinginu. Það fór afar mikið í taugarnar á Jóni að ekki skyldi vera hægt að láta ráðgjafa konungsins sæta ábyrgð fyrir embættisverk sín.7 Konungurinn sjálfur var hafinn yfir það að þurfa að standa þjóð sinni reikningsskil athafna sinna eða athafnaleysis. í öðru bréfanna frá 1850 kemur fram athyglisvert mat á ráðherra- ábyrgðinni. Jón segir: Það er meira form en realitet með þessa ábyrgð ministranna, og eg held að parlamentarisk stjórn ... og suspensivt veto geti gjört mik- ið að verkum. En ef það yrði ekki, þá yrði að eg held jurydómar að verða grundvöllurinn fyrir dómum yfir stjórnarherrum einsog öðrum. Það er að minni meiníngu réttast að setja í grundvallarlögin ekki annað en ábyrgðarprincipið ..., en skuldbinda stjórnina til að leggja fyrir frumvarp um hvernig það yrði framkvæmt.8 Jón er þarna að lýsa yfir vantrausti á ráðherraábyrgðina ef hún styðst ekki við þingræði eða ef neitunar- vald þjóðhöfðingjans er ekki jafn- framt takmarkaó. Það kemur reynd- SAGNIR 91
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116

x

Sagnir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.