Sagnir - 01.04.1985, Blaðsíða 97

Magnús Hauksson
Skólabókadæmi
Þingræði
og
ráðherraábyrgð
Þegar núverandi ríkisstjórn var mynduð
heyrðust raddir er töldu það óþingræðislegt að
einn ráðherranna var ekki þingmaður. Fólki
fannst að einungis kjörnir þingmenn hefðu rétt
til að vera ráðherrar. Það rifjaðist þó upp fyrir
mönnum að reyndar hafði það gerst fyrr í ís-
landssögunni að aðrir en þingmenn hefðu
skipað ráðherraembætti og ein utanþings-
stjórn setið að völdum. Þessar vangaveltur
benda til að margir átti sig ekki á hvað felst í
svokallaðri þingræðisreglu. Það má geta þess
að í norsku stjórnarskránni er ákvæði um það í
62. grein að ráðherrar megi ekki vera þing-
menn á meðan þeir sitja í ríkisstjórn.1 Þrátt
fyrir þetta ákvæði er Noregur óumdeilanlega
þingræðisríki.2
Höfundar kennsluefnis í íslandssögu hafa
gerst sekir um að nota þingræðishugtakið
heldur frjálslega og rugla því saman við ná-
skyld fyrirbæri í stjórnskipunarréttinum. Mér
virðist að ástæða sé til að benda á dæmi þessa
og um leið gera grein fyrir merkingarmun
þeirra hugtaka sem menn eru að rugla með.
Fyrsta dæmiö sem ég tek kemur
fyrir þar sem síst skyldi: í skólabók
sem notuö er viö kennslu í íslands-
sögu í grunnskólum. í 2. hefti /s-
landssögu Þórleifs Bjarnasonar
heitir einn kaflinn „Baráttan um
þingræöiö11.3 Þetta kaflaheiti gefur
fyrirheit um aö sagt sé frá aðdrag-
andanum að því aö þingræöi komst
á hér á landi. En í kaflanum er ekk-
ert minnst á þingræði. Þar er hins
vegar sagt frá aðdragandanum aö
því að Alþingi var endurreist 1845.
Þótt ráögjafarþing tæki til starfa á
íslandi var langt frá því að þingræði
kæmist á og baráttan fyrir endur-
reisn Alþingis var alls ekki þingræð-
isbarátta. Ljóst má því vera að
þarna er þingræðishugtakið bein-
línis rangt notað.
Annað dæmið er úr bók Heimis
Þorleifssonar, Frá einveldi til lýö-
veldis. Á blaðsíðum 64-65 í þeirri
bók segir Heimir frá tillögum Valtýs
Guðmundssonarfrá 1895 um lausn
á stjórnarskrárbaráttunni við Dani
með eftirfarandi orðum:
Meginefni tillagnanna var
þaö, aö íslendingur yröi ráö-
herra íslandsmála, en heföi bú-
setu í Kaupmannahöfn. Ráö-
herra þessi skyldi eiga sæti á
Alþingi og bera ábyrgö fyrir því
á stjórnarathöfnum sínum. Með
öðrum orðum skyldi þingræöi
ríkja á íslandi, ráðherra verða að
víkja, ef Alþingi samþykkti á hann
vantraust.4
Þarna gerir Heimir ráð fyrir að tillaga
Valtýs um ráðherraábyrgð hafi um
leið verið tillaga um þingræði. Verð-
ur ekki annað ráðið af orðum hans
en að þessi tvö hugtök séu eitt og
hið sama.
Þriðja og síðasta dæmið sem ég
tek er að finna í Kennsluleiöbein-
ingum Lýðs Björnssonar við rit
hans um Jón Sigurösson og sjálf-
stæöisbaráttuna:
Alþingi [les: Þjóðfundur] vill að
samband íslands og Danmerkur
verði konungssamband og kon-
SAGNIR 95