Sagnir - 01.06.2007, Side 35

Varaskeifur, stuðpúðar eða brú milli framboðs og eftirspumar
kröfiir voru algengar á síðari hluta 20. aldar sérstaklega í tengslum við
veitingu ríkisborgararéttar á sjötta og sjöunda áratugnum.20 Leyfishafa
var ennfremur óheimilt að ráða sig í vinnu eftir eigin geðþótta því leyfið
skyldi bundið við „ákveðna starfsgrein"21 og þannig gat hann ekki keppt
við íslenskt vinnuafl á frjálsum markaði.
í sjöttu grein laganna frá 1951 voru í fyrsta sinn settar reglur um
atvinnurekstur erlendra manna á íslandi og var hann háður leyfi frá
félagsmálaráðherra sem veitti atvinnurekstrarleyfi til mest þriggja ára
í senn. Skilyrðin fyrir slíku leyfi voru ekki síður ströng; umsækjandi
þurfti að vera heimilsfastur á íslandi, vera ljárráða, hafa forræði yfir
búi sínu og óflekkað mannorð. Einnig skyldi sá atvinnurekstur sem
umsækjandi hugðist stunda vera „nytsamlegur.“22
Lögin frá 1951 voru mun víðtækari en fyrri lög frá 1927. Leitast
var við að taka tillit til mismunandi þarfa útlendinga, t.d. með því að
gera sumum þeirra kleift að öðlast sjálfstætt atvinnuleyfi. Þó settu
lögin útlendingum enn þrengri skorður en áður tíðkaðist. Til dæmis var
atvinnurekandi en ekki launþegi handhafi tímabundins atvinnuleyfis og
þannig var komið í veg fyrir að útlendingar gætu ráðið sig til vinnu
á sömu forsendum og Islendingar. Það hafði meðal annars í för með
sér að erlendir launþegar áttu erfitt með að skipta um vinnu þar sem
leyfið lá ekki hjá þeim heldur atvinnurekandanum og var það samþykki
hans háð hvort erlendi launþeginn gæti horfið úr starfi á gildistíma
atvinnuleyfisins.23
Rannveig Þórisdóttir, Sigurlaug Hrund Svavarsdóttir og Jón Gunnar
Bemburg töldu árið 1997 að tímabundin atvinnuleyfi væru „eins konar
stuðpúðar fyrir íslenska atvinnumarkaðinn" þar sem þau væru iðulega
aðeins veitt í starfsgreinum þar sem skortur var á innlendu vinnuafli.
Þegar samdráttur ríkti í atvinnulífinu væri hins vegar erfitt fyrir
útlendinga að fá þessi atvinnuleyfi.24 Má gera ráð fyrir að sambærilegar
aðstæður hafi skapast við setningu laganna 1951 því síðan þá hafa litlar
breytingar verið gerðar á úthlutunarreglum tímabundinna atvinnuleyfa.
Samkvæmt lögunum skyldi aðeins ráða erlent vinnuafl þegar Islendingar
fengust ekki til vinnu og jafnframt beina erlendum launþegum í þær
atvinnugreinar sem vora óvinsælastar meðal Islendinga. Jafnvel
sjálfstætt atvinnuleyfi og atvinnurekstrarleyfi skyldu bundin við
ákveðna starfsgrein eða starfrækslu, þannig að þrátt fyrir að handhafar
þeirra hafi notið ögn víðtækara frelsis en þorri starfandi útlendinga hér á
landi, þá var þeim ekki heimilt að keppa við íslenskt vinnuafl á frjálsum
markaði.
Allar tegundir atvinnuleyfa vom gefnar út til tiltölulega skamms
tíma, eins, tveggja eða þriggja ára í senn, en að þeim tíma loknum þurfti
að sækja um nýtt leyfi og á ný þurfti að taka tillit til atvinnuástands,
framboðs og eftirspumar á vinnuafli eða „nytsamlegs atvinnurekstrar"
meðal íslendinga. Hvergi kemur þó fram hvað flokkast undir
„nytsamlegan atvinnurekstur“ en þar sem lög þessi miðuðu að því að
beina erlendu vinnuafli að fyrirfram ákveðinni starfsemi mætti gera ráð
fyrir að það hafi falið í sér atvinnurekstur sem var ekki í samkeppni
við íslenska atvinnurekendur. Lög þessi hafa vafalaust vegið að
starfsöryggi útlendinga hér á landi þar sem þeir gátu ekki gengið að því
sem vísu að þeir fengju atvinnuleyfi lengur en í örfá ár og vom sífellt
háðir því að framboð og eftirspum eftir vinnuafli eða ákveðinni tegund
atvinnurekstrar breyttist ekki.
Það sem hins vegar sýnir hvað skýrast að litið var á útlendinga sem
varaskeifu fyrir íslenskan vinnukraft er heimild þriðju málsgreinar
níundu greinar laganna frá 1951 sem heimilar félagsmálaráðherra að
afturkalla öll ofantalin atvinnuleyfi ef skilyrði laganna vom brotin
en einnig „ef veruleg breyting [yrði] á leyfistímanum á eftirspum og
framboði vinnuafls.“25 Ekki er vitað vitað hvort og þá hversu oft þessi
heimild var nýtt.
Tilgangur laganna var því fyrst og fremst sá að þjóna innlendu
atvinnulífi og vinnubæmm Islendingum. Hér verður einnig að hafa i
huga að tryggt hafði verið með lögum um eftirlit með útlendingum frá
Edvald Mikson (Eðvald Hinriksson) og starfsmaður
að störfum á nuddstofu hans Sauna árið 1964.
Á ámnum fyrir setningu laganna hafði fjöldi erlends verkafólks í
fiskvinnslu aukist til muna. Árið 1980 vom hér um 300 ungar konur
frá Ástralíu og Nýja-Sjálandi sem vom ráðnar til starfa af Sölumiðstöð
hraðfrystihúsanna í gegnum ráðningaskrifstofu hennar í London.29
Stúlkumar fengu oft rangar upplýsingar um laun, vinnutíma og
aðstæður hér á landi30 og því gengu einhverjar þeirra til liðs við
nýstofnaðan Baráttuhóp farandverkafólks. Árið 1980 var lögð fram
þingsályktunartillaga31 þar sem ríkisstjóminni var falið að semja
lög um atvinnuréttindi útlendinga til að lögfesta upplýsingaskyldu
atvinnurekenda og „tryggja, með lögum félagsleg og kjaraleg réttindi
þeirra erlendu manna, sem fá atvinnuleyfi hér á landi, til jafns við
heimamenn11.32 í kjölfarið var lagt ffarn frumvarp fyrir Alþingi sem varð
að lögum um atvinnuréttindi útlendinga árið 1982.
Tilgangur laganna var öðm fremur að tryggja réttindi erlends
farandverkafólks þ ví nær öll nýmæli laganna varðaði vörðuðu tímabundin
atvinnuleyfi. Ekki mátti veita atvinnuleyfi nema ráðningarsamningur
lægi fyrir þar sem kæmi fram hvemig heimflutningi að ráðningartíma
loknum skyldi hagað. Einnig skyldi votta að starfsmaður hefði kynnt
sér upplýsingar um réttindi, skyldur, kjarasamninga, vinnutíma, skatta,
aðstöðu og fleira. Þar að auki skyldi skila inn vottorði um að húsnæði
starfsmanns væri sómasamlegt ef atvinnurekandi sæi um að útvega
það.33 Að lokum var reynt að girða fyrir að ráðningarskrifstofur erlendis
gætu ráðið fólk til starfa á Islandi á röngum forsendum með því að
banna allan villandi „áróður."34
Þrátt fyrir aö nýju lögin sfyrktu stöðu erlends farandverkafólks
gagnvart atvinnurekendum sínum breyttu þau ekki því kerfi sem komið
var á árið 1951. Flest önnur ákvæði laganna stóðu óbreytt. Handhafar
sjálfstæðra atvinnuleyfa og atvinnurekstrarleyfa þurftu enn að gangast
undir sömu ströngu skilyrðin, leyfin giltu enn í stuttan tíma í senn og
vom áfram bundin við ákveðin störf eða starfrækslu. Einnig var hægt
að afturkalla atvinnuleyfi útlendinga ef illa áraði fyrir íslendinga á
vinnumarkaðnum.35
Þrátt fyrir að íslensk stjómvöld viðhéldu óbreyttu ástandi gagnvart
erlendu vinnuafli öðm en farandverkafólki juku login réttindi ákveðins
hóps útlendinga." I fyrsta lagi var kveðið á um að veita mætti sjálfstætt
atvinnuleyfi til ótiltekins tíma ef handhafi þess hefði verið búsettur hér
samfellt í fimm ár.36 Handahafinn þurfti ekki sífellt að sækja um nýtt
Sagnir - JI