Sagnir - 01.06.2007, Side 40

Varaskeifur, stuðpúðar eða brú milli framboðs og eftirspumar
Þó er óvíst hvort möguleikar útlendinga á að skipta um starf eða ráða
sig í betur launaða vinnu hafi orðið eins miklir og ætla mætti frá árinu
1994.
Arið 2000 skrifuðu tveir innflytjendur búsettir í Danmörku grein þar
sem þeir lýstu áhyggjum sínum yfir því að margir innflytjendur festist
í svokölluðum „flaskehalsomráder", eins og hreingemingarstörfiim.
Þar er lítil von um að komast í önnur betri störf sökum þess hversu
einangraðir útlendingamir em við starf sitt. Þannig eigi þeir erfitt
með að læra dönsku sem sé grundvöllur þess að geta hreyft sig frjálst
á danska vinnumarkaðnum þar sem atvinnurekendur geri miklar
kröfur til dönskukunnáttu.73 Rannveig, Sigurlaug og Jón láta í ljós
svipaðar áhyggjur í rannsókn sinni frá 1997. Nær allir þátttakendur
rannsóknarinnar áttu erfitt með að fá vinnu við sitt hæfi þrátt fyrir
menntun og reynslu. Þeir töldu orsökina vera léleg íslenskukunnáttu. En
vegna þess að þeir fengu aðeins láglaunastörf við komuna til landsins
þurftu þeir að vinna mikið til að sjá sér farborða og því lítill tími aflögu
til íslenskunáms.74 Utlendingar þurftu undantekningarlaust að sækja um
tímabundin atvinnuleyfi áður en þeim gafst kostur á að öðlast óbundið
atvinnuleyfi.75 Þeim var í upphafi beint í ákveðin, yfirleitt ófaglærð störf
og þar með í vítahring viðlíka starfa og þeim sem þeir höfðu fengið við
komuna til landsins. Það kerfi sem tók við árið 1994 virðist því hafa
þrátt fyrir allt viðhaldið að einhverju leyti þeirri stefnu að gera ákveðna
hópa útlendinga að láglaunavinnuafli enn og aftur til að manna þau störf
sem Islendingar vilja ekki vinna.
Samlögun, aölögun eða aðskilnaður?
Þótt ljós sé að stefna stjómvalda í málefnum innflytjenda hafi breyst
lítið á síðari helmingi 20. aldar ber að geta þess að undir lok aldarinnar
fóm yfirvöld að huga frekar að hag innflytjenda samfara auknu vægi
mannréttinda í Evrópu og sívaxandi fjölda erlendra ríkisborgara á
Islandi. Tala erlendra íbúa hafði aukist stómm upp úr 1980 og fólk
frá löndum utan Vesturlanda sótti frekar til íslands en áður. Samfara
aukinni fjölbreytni meðal landsmanna tóku stjómvöld ríkara tillit til
mismunandi þarfa þeirra. Aðlögun eða samþœtting varð vinsælt kjörorð
og sveitarfélög urðu „fjölmenningarsamfélög" svo til á einni nóttu.
Viðhorfum og steftnun gagnvart innflytjendum er gjaman skipt í þrjá
flokka: aðskilnað, samþœttingu eða aðlögun og loks samlögun. Þar sem
aðskilnaður ríkir myndar minnihlutinn sitt eigið samfélag án þess að
aðlagast meirihlutanum. Minnihlutahópar aðlagast þegar þeir tileinka
sér ráðandi menningu en viðhalda jafhffamt menningareinkennum
sínum en samlagast menningu meirihlutans þegar þeir afneita menningu
uppmnalandsins.76 Samlögun ríkti fram á síðari hluta 20. aldar en
aðlögun er kjörorð nútímans. Árið 1996 var hætt að skylda innflytjendur
til að skipta um nafn þegar þeir öðluðust íslenskt ríkisfang en áður
hafði það þótt sjálfsögð krafa til að viðhalda íslenskri nafnahefð.77
Aðlögunarstefha íslenskra stjómvalda á síðasta áratug 20. aldar sneri
þó aðallega að skólamálum þar sem reynt var að koma til móts við þarfir
nemenda af erlendum uppmna.78
Þrátt fyrir ýmsar úrbætur og ffamfarir virðist enn verk að vinna. Til
að dæmis gengu lög í gildi árið 2003 þess efnis að þeir sem vildu öðlast
búsetuleyfi þyrftu að sækja íslenskunámskeið á eigin kostnað79 án tillits
til möguleika fólks á að fjármagna námið, finna sér tíma til að stunda
það eða til menntunarstigs einstaklinganna. Þótt það sé jákvætt að vinna
gegn því að innflytjendur festist í ákveðnum störfum sökum lélegrar
íslenskukunnáttu hefur einnig verð bent á að það geti varla flokkast
undir aðlögunarstefnu þegar ekki er tekið tillit til þess að aðstæður og
bakgmnnur innflytjenda er ekki sá sami og meirihlutans.80
I þessu samhengi er einnig vert að benda á aukna tilhneigingu
stjómvalda til að mismuna útlendingum eftir þjóðemi. ísland er ekkert
einsdæmi þar sem þess sjást merki um alla Evrópu að sumir útlendingar
hafi meiri réttindi en aðrir, meðal annars í krafti alþjóðasamninga.81
Eins og sjá má á umfjölluninni hér að framan hafa réttindi innflytjenda
36 - SAGNIR
smám saman aukist vegna aðildar íslands að slíkum samningum.
íslensk stjómvöld hafa þó ávallt verið treg til að veita útlendingum
aukin réttindi upp á sitt einsdæmi, ffemur hafa þau neyðst til þess
vegna hagsmuna sem ísland átti að gæta í alþjóðasamningum. Með
Norðurlandasamningum og Samningnum um Evrópska efhahagssvæðið
var komið á goggunarröð erlendra ríkisborgara. Norðurlandabúar verma
hásætið, því næst koma EES-borgarar en á botninum em „þriðjalands-
borgarar" sem em háðir leyfum og undanþágum til að fá notið réttinda
sinna hér á landi. Hér er komið upp kerfi í krafti alþjóðasamninga sem
mismunar útlendingum á gmndvelli þjóðemis, sem hefur haft meðal
annars þær afleiðingar að hálfgerður aðskilnaður ríkir á vinnumarkaði
þar sem ríkisborgarar ýmissa þjóða fylla ákveðin störf í mun ríkara
mæli en eðlilegt þykir.82
Það mætti því halda því ffam að kynþáttahyggja felist í kerfi sem
hygli næstu nágrönnum Islendinga á kostnað þeirra sem koma lengra
að. Viðbrögð við fijálsum aðgangi fólks frá Austur-Evrópu virðast
endurspegla tregðu ákveðinna afla við að hleypa fjarlægari þjóðum til
landsins. Ákveðinn stjómmálaflokkur vill nú takmarka aðgengi Ausmr-
Evrópubúa að íslenskum vinnumarkaði þótt ljóst sé að íslensk stjómvöld
nýttu sér ekki heimild til að fresta frjálsri för þeirra vegna þarfa íslenskra
atvinnurekenda.83 Sú ráðstöfun er í fullkomnu samræmi við þá stefnu
íslenskra stjómvalda allt ffá árinu 1927 að nýta erlent vinnuafl sem
varaskeifu eða stuðpúða fyrir atvinnulífið. Því er hér látið liggja milli
hluta hvort kerfi tímabundinna og ótímabundinna atvinnuleyfa sé til
komið vegna tortryggni í garð útlendinga eða hvort það ali á fordómum.
Það endurspeglar fremur þá staðreynd að íslendingar hafa notast við
svipaða stefnu byggða á sama kerfinu í rúma hálfa öld, jafnvel allt ffá
1927, þegar aðstæður vom eins ólíkar því sem nú er og hugsast getur.
Síðan þá hefur kerfið breyst eingöngu vegna alþjóðasamninga eða
viðleitni til að aðlaga kerfið að breyttum aðstæðum, t.d. með setningu
laga um tungumálanám. Því vaknar sú spuming hvort e.t.v. sé kominn
tími til að koma á nýju kerfi sem ekki byggist á þörfum íslendinga eða
sífelldum ótta við „flóðbylgju" innflytjenda, kerfi sem metur þarfir
innflytjenda a.m.k. til jafhs við þarfir íslenskra atvinnurekenda og
launþega.
Niöurstööur
Árið 1927 vom fyrstu lög um atvinnuréttindi útlendinga sett á íslandi.
Þau vom liður í stefnu stjómvalda um að takmarka réttindi útlendinga
og gera Island að landi fyrir Islendinga svo til eina, eftir að erlendum
ríkisborgumm hafði verið tiltölulega fijálst að flytjast til landsins og
stunda atvinnu. Atvinnulöggjöfin 1927 gerði alla vinnu útlendinga
ólöglega en kvað þó á um nokkur undantekningartilvik. Lögin vom
endurskoðuð árið 1951 og þá var sett í lög að ráðherra gæti veitt
atvinnurekendum leyfi til að ráða erlenda ríkisborgara í vinnu til eins
árs í senn ef Islendingar fengjust ekki til að sinna henni. Einnig var
kveðið á um leyfi fyrir atvinnurekstri auk óbundinna atvinnuleyfa sem
veita mátti erlendum ríkisborgara að ströngum skilyrðum uppfylltum.
Lög þessi skyldu tryggja að erlendir ríkisborgarar veittu íslendingum
enga samkeppni á vinnumarkaði.
Siðari lög, ffá 1982 og 1994, sóttu fyrirmynd sína til laganna frá 1951
og má segja að það kerfi atvinnuleyfa, sem skapað var um miðbik 20.
aldar, sé að einhveiju leyti enn við lýði í dag. Helstu breytingamar á síðari
hluta 20. aldar vom mestmegnis til komnar vegna alþjóðasamninga,
Norðurlandasamnings um sameiginlegan norrænan vinnumarkað
og Samnings um Evrópskt efhahagssvæði. Frá árinu 1982 máttu
ríkisborgarar Norðurlandanna keppa við íslenskt vinnuafl á markaði
auk borgara landa innan Evrópska efhahagssvæðisins ffá 1994. Aðrir
hafa setið við sama borð í rúma hálfa öld. Árið 1994 gafst borgurum
ríkja utan EES þó færi á að fá tímabundin atvinnuleyfi ffamlengd til
tveggja ára og sækja um ótímabundið atvinnuleyfi eftir þrjú ár.