Sagnir - 01.06.2007, Blaðsíða 68

Hugmyndafræði að verki
efnahags- og félagslegra framfara. Af þessum sökum vildu stofnendur
lýðveldisins varðveita minningamar um baráttu þjóðarinnar við erlent
vald.“5 Ráðamönnum hins unga lýðveldis var mjög í mun að yngri
kynslóðin meðtæki og tileinkaði sér þennan boðskap en það telur
Guðmundur að hafi komið glögglega ffarn á sögusýningu í tilefni
lýðveldisstofnunarinnar árið 1944. Skilgreint markmið þeirrar sýningar
var að viðhalda minningunni um frelsisbaráttuna fyrir upprennandi
kynslóð er hafði „misst" af þessum mikla atburði og undirstrika þannig
mikilvægi frelsis og sjálfstæðis. Sögulærdómur var álitinn tæki til að
innræta þegnunum þjóðemisvitund á sama tíma og þekking á fortíðinni
átti að kenna landsmönnum hvað í því fælist að vera Islendingur.
Stjómmálamaðurinn og kommúnistinn Einar Olgeirsson talaði af
miklum innblæstri um markmið sýningarinnar en auðséð af þessum
orðum Einars að þjóðemishyggja einskorðaðist ekki við einn arminn í
pólitíkinni ffernur en annan:
Fyrir æskulýð bæjanna, einkum Reykjavíkur, var sú
hætta yfirvofandi, að lýðveldisstofnunin yrði fyrir
hugskotssjónum hans aðeins eitt hátíðlegt augnablik,
þrangið óljósum þjóðemistilfinningum, - en engan
veginn kóróna á langri og fómfrekri frelsisbaráttu, sigur
sem þjóðin ynni að lokum, verðskuldaður og réttlátur
sigur, er undanfamar kynslóðir höfðu unnið fyllilega
til.6
Leikmenn tóku einnig við sér og þannig telur Sigríður Matthíasdóttir
dægurlagatextann „ísland er land þitt“ sýna þjóðemislega skilyrðingu í
hnotskum og vera nokkurs konar „nútímaþjóðsöng landsmanna."7 Þessi
skilyrðing sést vel í eftirfarandi töflu Sigríðar:
Lífrænt eðli þjóðarinnar íslensk sú lind, sem um æöar þér streymir
Afrek feðranna ísland er feðranna, afrekum hlúði
Afburðir íslensks lundafars íslensk er viskan/íslensk er lundin, með karlmennsku þor
Skyldu einstaklingsins gagnvart þjóðarheild Islandi helgar þú krafta og starf
Hreinleika tungunnar og vemdarskyldu þjóðarinnar yfir henni íslensk er tunga þín, skýr eins og gull/íslenska þjóð, þér er ætlað að geyma, íslenska tungu, hinn dýrasta arf.
Að mati Sigríðar era þannig „sagan, landið og tungan ... i þessum
vinsæla dægurlagatexta samofin í upphafinni þjóðarheild sem stefnir á
vit framtíðar." Þessi innrætingarstefna virðist hafa tekist nokkuð vel eins
og Guðmundur Hálfdanarson bendir á, enda flestir landsmenn „þeirrar
skoðunar að baráttan fyrir sjálfstæðinu sé eitt meginstef stjórnmála."8
Markviss innræting þjóðemislegra gilda var þannig eitt meginmarkmið
íslenskra stjómvalda og var sú vinna unnin í samvinnu við mennta-
og menningarstofnanir landsins. Landsfeðranum var mikið í mun að
tengja lýðveldisstofnunina við íslenska fortíð og sóttu þeir fyrirmyndir
til Islendingasagna um mátt og megin þjóðarinnar meðan hún stæði á
eigin fótum. Þannig tileinkar Jónas Jónsson fyrsta bindi kennslubókar
sinnar, Islandssaga handa börnum, í heild sinni glæsileika þjóðveldis-
aldarinnar. Þar kynnast bömin dýrðlegum hetjum Islendingasagna
líkt og um raunveralegar persónur væri að ræða.9 Sagnffæðingurinn
Gunnar Karlsson telur að mikilvægi sjálfstæðisbaráttunnar hafi orsakað
þetta efnisval Jónasar þar sem meginþráður Islandssögunnar hafi verið
„samfelld forsaga sjálfstæðisbaráttunnar“10 og því megin tilgangur að
sýna „hverjir mannkostir byggju í íslensku þjóðinni og þar með hvers
hún væri megnug þegar hún lifði frjáls í landi sínu.“ Þannig sameinuðust
máttarstólpar samfélagsins um að innræta ungu kynslóðinni hin réttu
þjóðemislegu gildi og hófst innræting þeirra frá blautu bamsbeini. Þessi
gildi byggðust á þjóðemislegri söguskoðun þar sem yfirburðum íslensks
þjóðemis var hampað og sjálfstæðið skilgreint sem ævarandi og heilagt
markmið hvers Islendings.
íslenska glerkúlan og Evrópusamþœttingin
Líkt og sýnt hefur verið fram á hér að framan var áherslan á sjálfstæði
þjóðarinnar gríðarlega mikil í íslensku skólakerfi og samfélagi. Svo
mikil var þessi áhersla að í raun má tala um skilyrðingu þegnanna.
Baráttan fyrir sjálfstæðinu var ekki einungis „eitt meginstef stjómmála“
líkt og sagt var hér á undan, heldur telur fræðimaðurinn Axnar
Guðmundsson að íslensk þjóðemishyggja hafi eins og hún lagði sig
„sótt lífskraft sinn í mýtuna um sjálfstæðisbaráttuna."" Sú mýta lagði
megináherslu á frjálslyndi og framfarir enda tilgangur hennar sá að
„skýra hversu vel Islendingum hafi famast síðan þeir tóku við stjóm
eigin mála.“ Þessi skilyrðing samfélagsins hlaut óhjákvæmilega að
stangast á við allar breytingar er vegið gætu að frelsi og fullveldi Islands.
Skilyrðingin fól þannig í sér orðræðu um eilíft og sívirkt sjálfstæði,
einhvers konar ósnertanlegt lofttæmi hins fullvalda lýðveldis. En á
sama tíma vora blikur á lofti handan við hafið sem tóku lítið tillit til
pólitískrar hugmyndafræöi íslendinga. Árið 1984 var hin svokallaða
Lúxemborgaryfirlýsing undirrituð í þeim tilgangi að auka samstarf
milli Evrópusambandsins og EFTA en í fyrstu var þetta aukna samstarf
samtakanna tveggja ekki talið skipta ísland máli þar sem fríverslun með
fisk var ekki inni í umræðunni. Þessi aukna samvinna átti þó eftir að hafa
þær afleiðingar að fríverslunarstoðir Evrópu breyttust og gerðu íslandi
óhjákvæmilegt annað en bregðast við þessari nýju Evrópusamþættingu.12
Skyldi hið frjálsa og fullvalda lýðveldi taka þátt í þessari nýju þróun?
Lífskjöram almennings verður ekki viðhaldið án alþjóðaviðskipta og
því landinu augljóslega ómögulegt að staðsetja sig bæði de facto og
hugmyndafræðilega í lofttæmi hins eilífa og skilyrðislausa sjálfstæðis.
Amar Guðmundsson hefur í því samhengi bent á þverstæðuna sem
fylgir því að á sama tíma og landsmenn fagna sérkennum sínum sé
heimurinn fyrirutan glerkúluna íslensku að skreppa saman. Hann bendir
í því samhengi á aukið vægi ríkjabandalaga, vöxt landamæralausra
viðskipta og þverþjóðlegra menningarstrauma. Þverstæðan við
Island er augljóslega sú að landið á afkomu sína nær alfarið undir
alþjóðaviðskiptum en leggi þrátt fýrir það „höfuðáherslu á að vemda
menningu sína, tungu og sjálfsmynd.1113 Sagnfræðingurinn Guðmundur
Jónsson hefur staðhæft að í efnahagslegri hlið þjóðemisstefnu sé fólgið
ákveðið grandvallarviðhorf sem hægt sé að greina í afstöðu til þriggja
spuminga:
1. Hver eiga að vera efhahagsleg réttindi útlendinga
í landinu? Hversu greiðan aðgang á að veita þeim að
atvinnulífinu?
2. Hvaða viðskiptastefnu á að framfylgja gagnvart
útlöndum, fríverslunarstefnu eða vemdarstefnu?
3. Á efnahagslífið að laga sig á „óvirkan hátt“ að
alþjóðlegri verkaskiptingu og heimsmarkaðnum eða á
að stefna að „þjóðlegri uppbyggingu atvinnuvega" sem
jafnan gerir ráð fyrir pólitískri þáttöku eða stýringu?14
Þessum þremur spumingum Guðmundar Jónssonar hefur augljóslega
verið svarað með ákvörðunum ráðamanna sem ýtt hafa undir
Evrópuþróunina. Með gildistöku EES samningsins og fjórfrelsisákvæðis
hans hefur efnahagsleg þjóðemisstefna landsins verið ákveðin þar
sem fjórfrelsið kveður á um frjálst flæði á vöram, þjónustu, fólki og
fjármagni. Útlendingum hafa þannig verið veitt efnahagsleg réttindi
ásamt aðgengi að atvinnulífinu, fríverslunarstefna hefur orðið ofan á
og ráðamenn telja augljóslega að alþjóðleg verkaskipting sé vænlegri
64 - Sagnir