Sagnir - 01.06.2007, Blaðsíða 72

Hugmyndafræði að verki
næstum bamaleg einfeldni hans og trú á náungann, hafi orðið til þess að
hann hafi hreinlega ekki tekið eftir því að þennan mikilvæga fyrirvara
vantaði. „Kannski var þetta athugunarleysi af minni hálfu. Ég gekk út
frá því sem gefnu að þetta væri óffávíkjanlegt grundvallaratriði. Ég
varð ekki var við annað en að góð samstaða væri á milli okkar Jóns
Baldvins um það.“ Hæpið verður að teljast að forsætisráðherra, sem
sjálfur kveðst hafa borið ábyrgð á samningnum, hafi hreinlega ekki
tekið eftir því að svo mikilvægan fyrirvara vantaði í samningsdrögin eða
lagt blint traust á utanríkisráðherra sinn úr Alþýðuflokki. Mun líklegra
verður að teljast að hér hafi forsætisráðherra hreinlega breytt um stefnu
effir að í stjómarandstöðu var komið. Hugmyndir og kenningar Ólafs
Stephensen og Amars Guðmundssonar, um eigingjama hentistefnu
íslenskra stjómmálafiokka og þjóðemismýmr sem valdatæki þeirra,
styðja við þá kenningu. Að sjálfsögðu er þó hugsanlegt að Steingrímur
og þeir framsóknarmenn sem honum fylgdu að málum hafi verið að
fylgja sannfæringu sinni enda er þjóðemisleg skilyrðing djúpstæð
hér á landi. Hins vegar breytir það því ekki að þessir sömu þingmenn
virtust hafa verið tilbúnir til að „fóma“ fullveldinu fyrir efhahagslegan
ávinning samningsins með því að sleppa fyrirvömm hvað yfirþjóðlegt
vald snerti. Eftir að í stjómarandstöðu var komið gátu þeir leyft sér - og
líklega haft af því einhvem ávinning - að benda á þessa staðreynd.
Niðurstööur
Ef marka má kennslubækur í Islandssögu var sjálfstæðisbarátta
Islendinga hugvitsöm barátta, háð af samtaka þjóð, og má greina
ákveðinn skáldsagnablæ á sjálfstæðissögunni. Þannig erhenni varpað til
landsmanna sem ævintýralegri baráttu smælingjans við ofureflið, baráttu
þar sem réttlætið sigraði að lokum. Þrátt fyrir að fylgja hefðbundinni
evrópskri þjóðríkjaþróun skilgreindu íslendingar þjóðríkismyndun sína
sem sérstaka og einstæða. Þannig varð snemma vart við hið tvíklofna og
tvískipta eðli íslenskra stjómmála: að eitt telst vilji og annað veraleiki.
Hugmyndir landsfeðranna mynduðu granninn að pólitískri orðræðu sem
vann sér fastan sess í hugum og hjörtum landsmanna. Svo sterka stöðu
hafa þessar gildishlöðnu hugmyndir að þær hafa öðlast stöðu heilagrar
kýr í íslensku samfélagi svo kalla mætti þær ellefta boðorð þjóðarinnar:
Þér skulið ekki vega að fullveldi eða sjálfstœði landsins. Þessari stöðu
var náð með markvissri innrætingu í skólakerfi og öðrum mennta- og
menningarstofnunum landsins um áratugaskeið og á sú innræting sér
enn stað í ákveðnum mæli. Skemmst er þar að minnast fyrirbæra á
borð við Þjóðmenningarhúsið, Þjóðveldisbæinn, o.s.frv., en þau eiga
að minna okkur íslendinga á hvað það þýðir að vera íslendingur. í
Evrópusamrana undanfarinna ára hefur þessi pólitíska orðræða komið
því til leiðar að ráðamenn hafa leikið tveimur skjöldum. Þeir hafa
annars vegar tekið virkan þátt í samþættingunni með kollegum sínum
handan við hafið og hins vegar hafa þeir neitað staðfastlega áhrifum
þessa samrana á íslenskt samfélag og stöðu Islands sem fúllvalda
ríkis. Afstaða með eða á móti samningnum var þannig rökstudd með
því að vemda ætti eða tryggja frelsi, fúllveldi og sjálfstæði íslands
og má leiða að því líkur að mikilvægi hinnar pólitísku orðræðu hafi
mótað hugsun stjómmálamannanna. Sinnaskipti stjómmálamanna, frá
því að samningaviðræður hófúst þar til að fúllgerður samningur var
undirritaður á Alþingi, sýna glögglega að þegar þeir skipta um hlutverk
þá túlka þeir einfaldlega fúllveldið upp á nýtt. Þjóðemisleg skilyrðing
þegnanna skiptir þó einnig máli enda hafa þingmenn að líkindum viljað
fylgja sannfæringu og samvisku sinni i svo mikilvægu máli. Það er því
ekki fúllljóst hvort breytt viðhorf og hártoganir á fullveldishugtakinu
hafi verið gerðar vísvitandi í einhvers konar annarlegum tilgangi og
reyndar verður að teljast líklegt að þingmennimir hafi viljað réttlæta
atkvæðagreiðslu sína einnig fyrir sjálfum sér. Þeir sem gátu það ekki
gengu jafnvel gegn stefnu síns eigin flokks.
Heimildir
1 Sjá t.d. Birgi Hermannsson: Understanding NationaUsm. Studies
in Icelandic Nationalism 1800-2000. Stokkhólmur, 2005, bls. 294;
sjá einnig Sigríði Matthíasdóttur: Hinn sanni Islendingur. Þjóðerni,
kyngervi og valdá íslandi 1900-1930. Reykjavík, 2004, bls. 68-69.
2 Jónas Jónsson: „Jón Jónsson Aðils eftir Jónas Jónsson frá Hriflu.“
Gullöld Islendinga, menning og lífshœttir feðra vorra á söguöldinni,
Reykjavík, 1948, bls. 21.
3 Guðmundur Hálfdanarson: íslenska þjóðríkið - uppruni og
endimörk. Reykjavík, 2001, bls. 181.
4 Jónas Jónsson: Islandssaga handa börnum. Reykjavík, bls. 108.
5 Guðmundur Hálfdanarson: Islenska þjóðríkið, bls. 179-180.
6 Guðmundur Hálfdanarson: Islenskaþjóðríkið, bls. 179-
80. Guðmundur vitnar hér til ritgerðar Einars Olgeirssonar
„Sögusýningin", bls. 386.
7 Sigríður Matthíasdóttir: „Réttlæting þjóðemis. Samanburður á
alþýðufyrirlestram Jóns Aðils og hugmyndum Johanns Gottlieb
Fichte.“ Skírnir 169 (1995), bls. 36-64.
8 Guðmundur Hálfdanarson, Islenska þjóðríkið, bls. 181.
9 Jónas Jónsson: Islandssaga handa börnum, 1. bindi.
10 Gunnar Karlsson: „Hvað er svona merkilegt við
sjálfstæðisbaráttuna?" Tímarit Máls og menningar 55 (1994), bls 59-
74.
11 Amar Guðmundsson: „Mýtan um Island. Ahrif þjóðemishyggju á
íslenska stjómmálaumræðu.“ Skirnir, 169 (1995), bls. 96.
12 Baldur Þórhallsson og Hjalti Þór Vignisson: „A controversial step“,
bls. 38-39.
13 Amar Guðmundsson: „Mýtan tun Island", bls. 95-134.
14 Guðmundur Jónsson: „Þjóðemisstefna, hagþróun og
sjálfstæðisbarátta." Skírnir, 169 (1995), bls. 65-93.
15 Guðmundur Hálfdanarson: íslenska þjóðríkið, bls. 247.
16 Baldur Þórhallsson og Hjalti Þór Vignisson: „A controversial step:
membership of the EEATIceland andEuropean integration. On the
edge. Baldur Þórhallsson ritstýrði, (London 2004), bls. 38-49.
17 Guðmundur Hálfdanarson: „Discussing Europe: Icelandic
nationalism and European integration.“ lceland and European
integration. On the edge. Baldur Þórhallsson ritstýrði, (London 2004),
bls. 128-144.
18 Amar Guðmundsson: „Mýtan um Island", bls. 95-96.
19 Amar Guðmundsson: „Mýtan um ísland“, bls. 96. Lesa má nánar
um kenningar Antonio Gramsci í riti hans Selection from the Prison
Notebooks, New York, 1971.
20 Vefur. Alþingi. Greinagerð 12 þingmanna fyrir atkvæðagreiðslu
um EES-samninginn, 12.janúar 1993, kl. 15:15-16:23. Sigurbjöm
Gunnarsson, Rannveig Guðmundsdóttir, Össur Skarphéðinsson, Karl
Steinar Guðnason, Sturla Böðvarsson, Vilhjálmur Egilsson, Einar
K. Guðfinnsson, Ámi Johnsen, Lára Margrét Ragnarsdóttir, María
E. Ingvadóttir, Sigríður A. Þórðardóttir og Svanhildur Ámadóttir
[grein fyrir atkvæði]. Vefslóð: http://www.althingi.is/dba-bin/umr.
pl?btim=l993-01-12+15:00:20&etim=1993-01-12+16:23:52. (Skoðað
5. maí 2006.)
21 Baldur Þórhallsson: „Partial engagement: a practical solution."
Iceland and European integration. On the edge. Baldur Þórhallsson
ritstýrði, (London 2004), bls 61-66.
22 Amar Guðmundsson: „Mýtan um ísland“, bls. 102.
23 Vefur. Alþingi. Össur Skarphéðinsson á Alþingi, 12.janúar 1993,
kl. 15:39-15:41 [grein fyrir atkvæði]. Vefslóð: http://www.althingi.
is/altext/116/01/rl2153934.sgml. (Skoðað 5. maí 2006).
24 Amar Guðmundsson: „Mýtan um Island“, bls. 101.
25 Guðmundur Jónsson: „Þjóðemisstefna, hagþróun og
sjálfstæðisbarátta", bls. 68.
26 Amar Guðmundsson: „Mýtan um Island", bls. 102 og 104.
68 - Sagnir