Sagnir - 01.06.2007, Qupperneq 81

Ef talað er eða sungið andspænis trekt á vjelinni, skilar
hún aptur orðunum og hljómunum hátt og snjallt sem
mannsrödd væri ... Vjelin gengur líkt og klukka, með
líkum útbúnaði; er dregin upp með sveif, þegar hún á
að fara af stað. Örsmár stálbroddur ristir hljóðrúnir á
vaxhólk, er liggur utan um málmsívalning, sem snýst
eins og rifur í vefstað. Hljóðinu skilar vjelin síðan aptur
með því móti, að rifurinn eins og rekur ofan af sjer.
Vaxhólkinn með hljóðrúnunum má bæði geyma svo
lengi sem vill og sömuleiðis senda heimsenda á milli.
Sama dag birtist auglýsing í Isafold þar sem grafófónninn var auglýstur
til sýnis í Góðtemplarahúsinu. Seldur var aðgangur að fýrirbærinu og
kostaði miðinn 50 aura. Er óhætt að fullyrða að þá hafi í fyrsta skipti
á Islandi verið haldnir tónleikar án lifandi tónlistarmanna. Ein elsta
auglýsing í íslensku blaði um grammófón birtist í Þjóðólfi í ágústmánuði
árið 1900 með svohljóðandi fyrirsögn: „Hvað er Gramophon?" Síðan
segir ennfremur:
Gramophone er vél sem syngur, spilar, talar og yfir
höfuð getur haft allt mögulegt eptir, alveg eins og
Fonograf, en Gramophone er mikið fullkomnari vél og
heyrist allt í honum miklu greinilegra en í Fonograf.
Með Gramophon eru brúkaðar plötur en ekki valsar.
íslensku vaxhólkarnir
Elstu hljóðrit, sem enn eru varðveitt hér á landi, voru gerð á vaxhólka
árið 1903. Jón Pálmason bankaféhirðir og organisti eignaðist eitt af fyrstu
hljóðritunartækjunum sem hingað bárust og markar brautryðjendastarf
hans upphaf hljóðritunar hér á landi. A árunum 1903-1912 tók hann
upp margvíslegt efni á vaxhólka. Var þar um að ræða bæði talað orð
og söng, einkum gömul íslensk sálmalög og rímnakveðskap. Þessir
vaxhólkar eru nú varðveittir í Þjóðminjasafni íslands. Þar og í Stofnun
Áma Magnússonar eru geymd söfn gamalla hljóðritana. I Stofnun Ama
Magnússonar er til til dæmis varðveitt safn sem kennt er við Jónbjöm
Gíslason kvæðamann, ættaðan úr Húnavatnssýslu. Hann fluttist til
Vesturheims og tók með sér töluvert safn hljóðritana sem einkum
innihélt rímnalög sem hann sjálfur hafði hljóðritað, sennilega um eða
eftir 1920. Á gamals aldri kom Jónbjöm aftur til íslands og hafði þá
rímnasafnið með sér sem og tækið sem notað var við upptökuna. Jón
Leifs tónskáld ferðaðist um og tók upp á vaxhólka íslensk þjóðlög og
rímnakveðskap á áranum 1926, 1928 ogum 1935. Vaxhólkar þessir era
nú varðveittir á Þjóðfræðisafninu í Berlín (Museum fur Völkerkunde)
en afrit af þeim eru á Þjóðminjasafhi Islands.
Vaxhólkur Péturs Á. Jónssonar
I ævisögu Péturs Á. Jónssonar, ópera-söngvara, segir að í gamalli
freigátu í Kaupmannahöfn, Jylland sem Kristján konungur IX kom á
til íslands 1874, hafi hann sungið inn á einn vaxhólk. Skipinu hafði þá
verið breytt í veitingastað og fest við bryggju. Orðrétt segir:
... þar söng Pétur fyrst á grammófón, á hólka, því
plötur vora þá enn ekki orðnar algengar. Hann söng „du
gamla, du fria“ og varð hólkur sá vinsæll mjög, eins og
grammófónplötur Péturs síðar meir, þó hann væri
ffumlegri og ófullkomnari.
Þessi vaxhólkur hefur ekki fundist hérlendis né frést af tilvist hans í
Danmörku. Ef hann er til er hann eini íslenski vaxhólkurinn sem
gerður hefur verið til útgáfu og fjöldaframleiddur. Pétur tímasetur ekki
upptökuna í ffásögn sinni en hann fór utan sumarið 1906 og má því ætla
að hólkurinn sé tekinn upp næstu ár eftir það. Ætla má að hólkurinn hafi
Islenzkar Gramóphón-plötur
verið fjölfaldaðurþar sem
hann er borinn saman við
grammófónplötur Péturs.
Þá má leiða líkur að því
að Pétur hafi sungið inn
á hólkinn hjá „Dansk
Fonograf Magasin" sem
stofnað var 1899 og var
líklega eina fyrirtækið
sem framleiddi og gaf út
vaxhólka í Danmörku.
Pétur Á. Jónsson
Hljómplötuútgófa hefst ó Norðurlöndum
The Gramophone Company var stofnað í London 1898 og sá í
upphafi um alla hljómplötuútgáfu fýrir Norðurlöndin. Þó svo að
Norðulandamarkaðurinn væri smár í sniðum þótti hann efnahagslega
mikilvægur. Þrátt fýrir að hér væri um að ræða fimm lönd þá taldist
þetta engu að síður einn markaður. Helst vora það Finnar sem í upphafi
vora útundan sökum tungumálsins. Finnland heyrði undir Rússakeisara
á þessum tíma og margir hjá Gramophone Co. virðast hafa talið
Finnland vera hluta af Rússlandi frekar en eitt Norðurlandanna. Þetta
breyttist þó fljótlega og litið var á Finnland sem hluta af skandinavíska
markaðnum.
Arið 1899 stóð Gramophon Co. fýrir fýrstu hljómplötupptökunum
í Skandinavíu en í lok þess árs lét fýrirtækið hljóðrita í Stokkhólmi
og Kaupmannahöfn. Þetta var talsvert af plötum og vora þær svo
fjöldaframleiddar. Plötumar vora, eins og fýrstu plötur fýrirtækisins,
gefhar út undir nafni Berliner eða „E. Berliners Gramophone."
Árið 1898 kom Joseph Berliner, bróðir Emile Berliner, upp
verksmiðju í Hannover í Þýskalandi til að gera plötumót og fjölfalda
grammófónplötur. Þeir sem hugðu á plötuútgáfu á Norðurlöndunum
urðu því í upphafi að senda pantanir til London og þaðan fóra plötumar
síðan í pressun til Hannover í Þýskalandi nema finnsku plötumar sem
vora pressaðar í Riga í Lettlandi. Á þessu varð breyting 1903 þegar
tvö skandinavísk útgáfufélög vora stofnuð, annars vegar Skandinavisk
Grammophon A/S í Kaupmannahöfh 13. júní og hins vegar
Skandinaviska Grammophon A/B í Stokkhólmi stofnað 28. september
sama ár.
„Grammophon orkester, Kobenhavn"
Fyrsta platan sem skráð er í hljómplötuskrá Jóns Kjartanssonar sem
gefin var út árið 1955 inniheldur lögin „Ó guð vors lands“ og „Eldgamla
Isafold.“ Samkvæmt upplýsingum á plötumiða er hún leikin af
„Grammophon orkester, Kabenhavn.“ Útgáfa plötunnar er ekki dagsett
í hljómplötuskránni en á eftir henni era skráðar fýrstu plötur Péturs Á.
Jónssonar sem ranglega era dagsettar frá árinu 1907. Plata Grammophon
orkester hefur því verið talin eldri en plötur Péturs og af sumum ffá
árinu 1906 sem hefúr þá þýtt að um fýrstu íslensku hljómplötuna væri
að ræða. Þetta er alrangt því platan kom út þó nokkrum árum síðar. Það
er mikilvægt að upplýsingar varðandi upphaf plötuútgáfu á íslandi séu
réttar og þess vegna verður nú greint stuttlega ffá þessari plötu.
Sagnir - 77