Sagnir - 01.06.2007, Qupperneq 93

Sagnir og sóknarfærin!
við þá samræðu og bætt þannig það samhengi sem ritið hefði staðið
fyrir.
Ef tekið er mið af punktunum fimm sem ræddir voru hér að framan þá
er ég þeirrar skoðunar að þeir hefðu komið að notum við úrvinnslu á því
efni sem er birt á síðum 26. árgangs Sagna árið 2006. Ritið hefði orðið
markvissara og í vissum skilningi beittara með því móti að stýra meir
áherslum sem hin þematengda nálgun hefði gefið.
Borgarlíf
Tvær fyrstu greinamar í Sögnum árið 2006 eru Reykjavíkursögur, vel
skrifaðar og upplýsandi. Sú fyrri, sem er eftir Njörð Sigurðsson, fjallar
um umræðuna um stofnun bamahæla á fyrri hluta 20. aldar. Greinin er
sérstaklega athyglisverð í ljósi umfjöllunarinnar um Breiðavíkurmálið,
svonefnda, í fjölmiðlum veturinn 2007. Eg er viss um að sú umræða
hefði orðið markvissari ef þessi rannsókn hefði verið dregin fram í
dagsljósið ásamt öðm sem sagnfræðingar hafa ritað um efnið hin síðari
ár. Hin greinin fjallar um skipulagsmál í Kvosinni á sjöunda og áttunda
áratug 20. aldar og það er Grétar Birgisson sem varpar áhugaverðu ljósi
á þau sjónarmið sem þá vom efst á baugi á þessu sviði, sjónarmið sem
nútímamenn eiga flestir erfitt með að skilja þó svo að ekki sé langt um
liðið. Báðar þessar greinar má flokka sem „tíðarandagreinar" og þær ná
glettilega vel að lýsa upp hugsun samtímamanna fyrr á 20. öldinni.
Þriðja greinin í ritinu stendur í skemmtilegu sambandi við rök Grétars
um listrænt sjónarhom samtímamenningarinnar því þar tekur Svanhildur
Anja Ástþórsdóttir fyrir ólík sjónarmið í listum á áttunda áratug 20.
aldar. Hér er eins og í hinum tveimur fyrri teflt fram viðhorfúm sem
mörgum virðast óvenjuleg í dag en þó má segja að sömu deilur, eða
svipaðar, hafi fylgt listafólki alla 20. öldina og alveg inn í þá 21. Grein
Svanhildar er sérlega vel skrifuð og vönduð í alla staði, rannsóknarvinnan
yfirgripsmikil og málefnið reifað af yfirvegun og kostgæfni þar sem
umbrotum, sem fylgdu nýlistinni, em gerð greinargóð skil. Umfjöllunin
er af þeirri gerð að til hennar verður vísað í framtíðinni þegar atburðarás
þessa tímabils listasögunnar verður rakin.
Aftar í Sögnum þetta árið er birt grein Guðríðar Eddu Johnsen sem
ljallar um annað átakatímabil myndlistarsögunnar, nefnilega þegar
tekist var á um Rómarsýninguna frægu. Islenskum listamönnum var
boðin þátttaka á þessum alþjóðlega listviðburði en menntamálaráðherra
Bjami Benediktsson setti sig upp á móti því. Grein Guðríðar er, rétt eins
og verk Svanhildar, ljómandi vel unnin og upplýsandi. Saman mynda
þessar fjórar greinar áhugaverða blöndu af efni sem nær til þess umróts
sem borgarmenningin skapaði á 20. öld þegar hún sótti í sig veðrið með
sinn alþjóðlega svip og efndi reglulega til uppgjörs við hefðbundin,
þjóðleg og íhaldsöm gildi sem þá ríktu. Með nokkram sanni má segja
að slíkt uppgjör komi enn fram á sjónarsviðið með reglulegu millibili
og tengjast þá ýmsum sviðum menningar og fræða.
Ég bendi á að þessar greinar hefðu mjög auðveldlega getað myndað
afgerandi þema í heftinu og það hefði styrkt ritstjóm Sagna ef efninu
hefði verið teflt fram með þeim hætti. Ég minni enn á að sömu sögu
er að segja um greinamar sem ná til samskipta Islands og erlendra
ríkja með einum eða öðrum hætti. Þar hefði þó þurft að vinna meira
í samþættingu greinanna og stefha að því að fá höfunda til að ræða
tiltekna efnisþætti með heildina í huga. Á köflum em greinamar um
vinafélög og menningartengsl við erlend ríki svolítið skýrslukenndar
en samt býður efnið upp á spennandi vinnslu í réttu samhengi. Ritstjóm
af því tagi, á afmörkuðum þáttum ritsins, hefði getað verið í höndum
sérfræðinga sem hefðu verið valdir sérstaklega með þekkingu sína á
efninu í huga.
Fjölbreytt efni
Þrennskonar efni í ritinu má flokka sem heimildafræðilegt, nefnilega
grein Jóns Aðalsteins Bergsveinssonar um sjálfsævisögu séra Matthíasar
Jochumssonar og grein Andra Steins Snæbjömssonar um sagnfræðilegar
heimildir á netinu. Loks er það áðumefnt viðtal við Boulhesa um Gamla
sáttmála. Efni Jóns Aðalsteins hefúr komið fram í öðm formi í bókinni
Einsagan - ólíkar leiðir (1998) en greinin sem hér birtist fjallar á mjög
skemmtilegan hátt um glimu séra Matthíasar við sjálfan sig í textanum
og hvemig hann birtist í þessari frægu sjálfsævisögu sinni. Efnið
gefúr sannarlega tilefni til vangaveltna um samspil lífs einstaklinga og
frásagna af æviferlinum.
Um grein Andra Steins mætti margt segja en það er sannarlega
fagnaðarefni að bryddað sé upp á umræðu um heimildir og sagnfræði
enda er þar af mörgu að taka. Mér hefði fúndist við hæfi að Sagnir
fikraðu sig meira inn á þær brautir - tækju fyrir málefni samtímans
af meiri þrótti en verið hefúr í samhengi við þær heimildir sem hvert
þjóðfélag skilur eftir sig. Birta Bjömsdóttir tengir rannsókn sína vel inn
í samtímann í ágætri grein um réttarstöðu samkynhneigðra en það hefði
verið gaman að fá meiri umfjöllun um þau heimildafræðilegu vandamál
sem fylgja því að taka fyrir efni af því tagi. Grein Birtu er einmitt lýsandi
dæmi um velheppnaða tengingu fræða og samtímaumræðu.
Greinar þeirra Bjöms Olafssonar og Þóra Fjeldsted era nokkuð sér á
báti í heftinu. Bjöm er með mjög hefðbundna nálgun á afar klassískt
efni stofnanasögunnar - aðdraganda að stofnun embættis skattstjóra í
Reykjavík. Þóra er með óvenju frískleg efnistök á mjög hefðbundnu
efni, það er íslenskur landbúnaður og tengsl hans við efnahagslífið.
Báðar greinamar standa vel fyrir sínu og era dæmi um vel unnið verk
sem þó bera þess merki að um skólaritgerðir er að ræða.
Viðhorf til frœðigreinarinnar
í lok Sagna era birtir fastir liðir í tímaritinu eins og ritrýni, sem var
í höndum Stefáns Pálssonar, og skrá um útskrifaða nemendur. Að
auki era birtir þrír fyrirlestrar sem fluttir vora á Sagnaþingi 2006 sem
fjallaði um sagnfræði og pólitík. Hér er mjög lofsverð tilraun gerð
til að taka sagnfræðilega umræðu inn í samtímann og velta fyrir sér
stöðu fræðigreinarinnar í þjóðlífinu. Ég hygg að ritstjórar Sagna
hafi gert rétt í því að birta þessa fyrirlestra sem þeir Jóhann Hjalti
Þorsteinsson, Kári Gylfason og Sigurlaugur Ingólfsson héldu. Það er
sannarlega athyglisvert að fá tækifæri til að lesa um viðhorf þeirra til
fræðigreinarinnar, hvemig þeir sjá fýrir sér starf sagnfræðingsins og þau
vandamál sem blasa við í leik og starfi þeirra. Jóhann Hjalti nefnir til
dæmis eftirfarandi í sambandi við rannsóknir sagnfræðinga: „Við læram
að afla heimilda, vinna úr þeim, draga lærdóm af þeirri vitneskju sem
við söfnum saman og að draga ályktanir út frá þeim. Við eram í sjálfu
sér ekki skapendur atburðarása frekar en aðrir almennir borgarar. Okkar
vinna er hins vegar að rannsaka atburði og gjöróir fólks til þess að geta
skýrt fyrr atburðarásir og að leita leiða til að lýsa þeim.“ (Bls. 110). Hér
er komið umljöllunarefni í heilt hefti Sagna í nánustu framtíð. Hvert er
starf sagnffæðingsins og er þessi lýsing Jóhanns Hjalta sannfærandi,
eram við „ekki skapendur" sögunnar, þegar allt kemur til alls? Þessum
spumingum verður ekki svarað hér en mér finnst við hæfi að velta þeim
upp því í gegnum allt tímaritið er að finna viðhorf til fagsins sem bjóða
upp á líka umræðu um fræðigreinina. Umrædd viðhorf era þó oftast sett
fram á frekar „óproblematískan" hátt, eins og að verklag sagnfræðinga
sé einhvers konar kerfisbundið ferli sem fylgt er þar til að niðurstöðu er
náð - fortíðin blasi þá fyrst við. Sagnfræðingar mega alveg velta fyrir
sér vandamálum sem því fylgja að gefa fortíðinni einhveija skiljanlega
merkingu. Þjálfún í háskóla ætti einmitt að miðast við að hver og einn
gæti gert upp við sig hvers konar fræðimaður hann eða hún vildi vera.
Sagnir - 89