Sveitarstjórnarmál - 01.06.2001, Blaðsíða 34

Menningarmál
Lýður Björnsson sagnfrœðingur:
Um byggðasögur
Sérhæfing hefur farið hratt vaxandi undanfarna
öld og hófst raunar fyrr. Hún hefur haft þau áhrif
á vísindin að virðulegar vísindagreinar hafa verið
raktar sundur í fleiri eða færri þætti. Sagan hefur
til dæmis skipst í sögu og sagnfræði og telst
fyrrnefndi þátturinn naumast til vísinda lengur.
í sagnfræði skulu viðhöfð vísindaleg vinnubrögð,
til dæmis getið markmiða ritunar, vísað til
heimilda og birtar nauðsynlegar skrár. Sagnfræðin
hefur síðan verið rakin sundur í marga þætti, til
dæmis atvinnusögu, byggðasögu, hagsögu,
kvennasögu og stjórnmálasögu að bókmennta- og
listasögu ógleymdri. Hér verður þessu efni ekki
fylgt lengra og sjónum beint að einum þætti
sagnfræðinnar (og sögunnar), byggðasögunni.
Höfundur er ekki að öllu sáttur við hin skörpu skil
sem af framanskráðu mættu virðast vera á milli
sögu og sagnfræði. Sjálf heiti þátta sagnfræðinnar
vísa til sögu og veldur þetta tvíræðni.
Frumherjar
Síðla árs 1999 hélt Sögufélagið og Sagnfræði-
stofnun Háskóla Islands ráðstefnu í Reykholti og
bar hún nafnið Islensk sagnfræði við árþúsunda-
mót. Þar flutti Friðrik Olgeirsson sagnfræðingur
erindi um byggðasögu og er allvíða stuðst við það
í þessari grein. Hann rakti upphaf byggðasögu-
ritunar á Islandi til tveggja mikilvirkra fræði-
manna á 18. og 19. öld, Jóns Espólíns (1769-1836)
og Gísla Konráðssonar (1787-1877), en rit þeirra
um byggðasögu eru frá 19. öld. Prentun beið
20. aldar. Rit þeirra Jóns Espólíns og Einars
Bjarnasonar, Saga frá Skagfirðingum 1685-1847,
kom út á árunum 1976-1979. Þrjú rit Gísla
Konráðssonar hafa verið prentuð, Strandamanna-
saga (1947), Saga Skagstrendinga og Skagamanna
(1941) og Húnvetningasaga I,—III. (1998). Rit þetta
spannar yfir tímabilið 1685-1850. Gísli ritaði
einnig sögu að minnsta kosti þriggja byggða við
Breiðaijörð. Ekki hafa þær verið prentaðar. Hin
merka Flateyjarsaga Gísla er mest þessara rita.
Flateyingar styrktu Gísla til að rita sögu byggðar-
lagsins en annars er byggðasöguritun þeirra Jóns
einstaklingsframtak. Hugmynd um ritun byggða-
sögu var þó hreyft opinberlega árið 1864. Það
gerði Sigurður Guðmundsson málari í Þjóðólfi.
Hann lagði til að rituð yrði saga Reykjavíkur til
forna og í tilefni af 1000 ára affnæli íslandsbyg-
gðar. Hugmyndinni var ekki hrundið í
framkvæmd.
Fyrsta byggðasagan birtist á prenti árið 1918.
Það var Siglufjarðarverslunarstaður hundrað ára.
1818-20. Maí 1918. Aldarminning. Ágrip af sögu
kauptúns og sveitar. Höfundur var sr. Bjarni
Þorsteinsson (1861-1938) sem landskunnur er af
þjóðlagasafni sínu. Næst í röðinni er Saga
Reykjavíkur eftir Klemens Jónsson (1862-1938)
sem kom út í tveimur bindum árið 1929. Klemens
lét ekki þar staðar numið. Hann ritaði einnig Sögu
Akureyrar sem kom út árið 1948. Otalið er þá enn
veigamesta byggðasöguritið frá fyrri hluta 20.
aldar, Saga Hafnarfjarðar, eftir Sigurð Skúlason
(1903-1987). Sú bók kom út árið 1933.
Ártöl í svigum tákna ýmist fæðingar- og dánarár,
útgáfuár bóka eða útgáfuár fyrsta heftis tímarita.
Bakhjarlar
Fólksflutningar til höfuðborgarsvæðisins hófust
að marki á fyrri hluta 20. aldar. Algengt var að
fólk úr sama byggðarlagi stofnaði átthagafélag
eftir flutninginn. Þau hófu síðan að gefa út efni
tengt fyrrverandi heimkynnum, bækur og tímarit.
Samtök í heimahéraði riðu þó á vaðið. Skaftfell-
ingar gáfu út bókina Vestur-Skaftafellssýsla og
íbúar hennar árið 1930. Útgáfan tengist Alþingis-
hátíðinni. Árnesingafélagið í Reykjavíkvar
stofnað 1934. Það gaf út tvö bindi af Árnesinga-
sögu og kom hið fyrra út árið 1950. Félagið
Ingólfur var einnig stofnað árið 1934 og var eins
konar átthagafélag manna af svæðinu milli Ölfusár
og Botnsár. Það gaf út Þætti úr sögu Reykjavíkur
árið 1936 og í tilefhi af 150 ára afmæli bæjarins.
Ingólfur gaf einnig út þrjú bindi af ritröðinni
Landnám Ingólfs á árunum 1935-1940 en þar voru
einkum prentaðar frumheimildir. Útgáfa beggja
þessara félaga lagðist af. Borgfirðingar bundust