Uppeldi og menntun - 01.01.2013, Side 69

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 22(1) 2013 69
KristÍn bJarnadóttir
Áberandi er að höfundar 19. aldar bókanna vildu kenna lesendum sínum, ungu
fólki sem var að leggja af stað út í lífið, hagsýni og skynsamlega meðferð fjármuna.
Mætti telja það til hinna siðrænu gilda sem Grosse (1901) taldi siðbótarmenn hafa
viljað miðla með reikningskennslu. Átjándu og nítjándu aldar höfundarnir miðuðu
námsefni sitt við hefðbundið bændaþjóðfélag, og Elías Bjarnason og Sigurbjörn Á.
Gíslason að nokkru leyti. Bæði Jón og Eiríkur lýstu viðfangsefnum bændasamfélags-
ins í bókum sínum. Menn áttu að búa sem mest að sínu, forðast innfluttar vörur en
stunda jarðabætur. Bóndinn lagði inn fisk, ull, kjöt og tólg en keypti mjöl, baunir,
kaffi, léreft og ef til vill brennivín. Fólk heyjaði handa sauðfé og nautgripum, laun
vinnufólks voru reiknuð í smjöri og fæði þeirra í fiski en að lokum voru launin greidd
í lambsfóðri og fatnaði. Nemendur áttu að reikna jafngildi þeirra í ríkisdölum en raun-
verulegir peningar voru sjaldséðir.
Dæmin í bók Elíasar Bjarnasonar endurspegla mörg hver sveitabúskap þótt dag-
legt líf í bæjum megi einnig greina. Halda mætti fram að bók Elíasar hafi fremur
stuðlað að því að viðhalda gamla bændasamfélaginu á 20. öld en að félagslegri þróun
þjóðfélagsins samkvæmt kenningum Niss (1996). Hið sama má segja um Reikníngslist
Jóns Guðmundssonar á 19. öld þar sem tilhneigingar gætir til að vara lesandann við
hættum bæjalífsins.
Hugmyndir um nám og kennslu og menntastefnur
Höfundarnir voru sammála um að nauðsynlegt væri að byrja á byrjuninni (Jón Guð-
mundsson, 1841, bls. 1–3), yfirhöfuð að tala væri nauðsynlegt til að geta skilið hvern
kafla að hafa farið yfir allt sem á undan var gengið (Eiríkur Briem, 1880, bls. iv);
ekki þýddi að grípa hér og þar niður í bókina en lesa ekki neitt samanhangandi með
athygli (Ólafur Stefánsson, 1785, Til lesarans); undirstaðan yrði að vera örugg, ekki
mætti hlaupa yfir kafla, undirstöðuatriðin yrði að kenna hægt og rólega (Sigurbjörn
Á. Gíslason, 1911a, bls. 3–4) og svo lengi skyldi dvalið við hvern kafla að nemendur
hefðu yfirleitt fengið örugga festu í öllum aðalatriðum (Elías Bjarnason, 1927, bls. 4).
Nokkuð ólíkra viðhorfa gætir annars til náms. Ólafur Olavius (1780, bls. xxiii) var
hrifinn af talnabrögðum og taldi að hægra væri að verða viss um svar ef brugðið
væri á annað ráð, auk þess sem menn vissu þá meira um eiginleika talnanna. Hins
vegar ráðlagði hann ekki börnum og unglingum að stunda talnabrögð í fyrstu. Jänicke
(1888) taldi von Clausberg, fyrirmynd Ólafs Olaviusar, hafa ritað bók sína í anda
Comeniusar og frá honum má líklega rekja áhuga á talnaskilningi.
Fá bein merki sjást þess að höfundarnir hafi tileinkað sér menntastefnur sem ræddar
voru í Evrópu. Almenningsskólar voru engir á Íslandi í upphafi 19. aldar og engar
kennslubækur voru þá gefnar út. Áhrifa Pestalozzis gætti því ekki strax á Íslandi þótt
Danir hafi sótt snemma í smiðju hans. Eiríkur mun hafa orðið fyrir áhrifum frá Spencer
sem aftur rakti kenningar sínar til Pestalozzis þótt þær hafi breyst í meðförum Spencers.
Á tímum Sigurbjörns Á. Gíslasonar voru komin lög um fræðslu barna þar sem
gert var ráð fyrir skólahaldi (Lög um fræðslu barna nr. 59/1907). Geta má sér til
að Sigurbjörn hafi kynnst danskri skólastefnu í upphafi 20. aldar, en hann dvaldi á
Norðurlöndunum í fjórtán mánuði árin 1900–1901. Þá hafði kenningum Pestalozzis
og áherslu á skilning vaxið fylgi í Danmörku. Sigurbjörn lagði mikla áherslu á hugar-