Morgunblaðið - 12.04.2013, Qupperneq 4

4 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. APRÍL 2013
BAKSVIÐ
Kristján Jónsson
kjon@mbl.is
Fyrri hluti 16. aldar, þegar komið
var á lútersku, var mikið átakaskeið
á Íslandi. Barist var með vopnum
gegn siðbreytingunni sem ekki varð
reyndin annars staðar á Norður-
löndunum. En leynast áður óþekkt-
ar heimildir um sögu Íslands á þess-
um tíma í bóka- og skjalasafni
Páfagarðs? Marga grunar að svo sé.
Árið 1976 fannst þar bréf frá Ög-
mundi biskupi Pálssyni í Skálholti til
páfa á þessum umbrotatímum þegar
Rómarkirkjan klofnaði. Marga
grunar að finna megi einnig bréf frá
Jóni Arasyni Hólabiskupi einhvers
staðar í safninu en aðeins hefur
fundist afrit af einu svarbréfi frá
páfa til Ögmundar og uppkast að
öðru til Jóns.
Fræðimenn eru ekki á einu máli.
Ólafur Haukur Árnason, sem nú
stundar meistaranám í latínu og
grísku við Kaupmannahafnarhá-
skóla og lærði heimspeki við einn af
háskólum Páfagarðs í Róm, bendir á
að ýmis norrænir fræðimenn hafi
rannsakað söfn páfa vandlega. „Mér
finnst því lítil von um að einhverja
merkilega, óþekkta heimild sem
snerti sögu Íslands sé enn að finna
þarna,“ segir Ólafur Haukur.
Verið að opna söfn páfa
Söfn Páfagarðs hafa smám saman
verið opnuð fræðimönnum síðustu
áratugina en fram yfir 1880 voru
þau að mestu lokuð. Enskur
kaþólikkaprestur og Íslandsvinur,
Frank Bullivant, lærði íslensku en
hann settist að í Róm. Bullivant fann
skjöl um landið í einni safndeildinni,
þ.á m. bréf Ögmundar sem deilir
þar á keppinaut sinn, Jón Arason og
vill fá lögsögu yfir honum. En bréfið
var ritað nokkru áður en danski
konungurinn sagði skilið við Róm –
og hirti í leiðinni eignir kirkjunnar.
Strangar reglur gilda um aðgang
fræðimanna enda margt dýrgripa í
bóka- og skjalasafni sem spannar
hátt í tvö þúsund ár og margir ómet-
anlegir. Menn verða að vera með vel
skilgreint erindi, vita hvað þeir vilji
skoða og hvers vegna. Fagmennska
er í fyrirrúmi. Og oft getur þurft að
beita aðferðum leynilögreglumanna
til að rata á réttu skjölin.
Senda þyrfti
fræðimann til Rómar
Þorsteinn Kári Bjarnason, yfir-
maður Bókasafns Vestmannaeyja,
segir mjög líklegt að hægt sé að
finna merkileg gögn um sögu Ís-
lands í söfnum páfa. Norrænir
fræðimenn hafi ekki verið að leita
þar að einhverju um Ísland heldur
gögnum um sögu eigin þjóðar. Þor-
steinn er vel að sér í handritafræði,
latínu og málefnum Páfagarðs og
heimsótti umrætt safn fyrir tveim
áratugum. Hann er viss um að feng-
ist fé til að senda íslenskan fræði-
mann til dvalar í Róm til að rann-
saka safnið myndi kaþólska kirkjan
á Íslandi reyna að greiða götu hans
eða hennar.
„Í skjalasafninu gætu verið leyni-
leg gögn frá Íslandi sem send voru
beint til páfa,“ segir hann. „Slík
skjöl gátu t.d. varðað presta sem
biskup vildi vísa úr landi. Söfn sem
geymdu slík gögn voru lokuð þang-
að til á síðustu árum. Þar eru því
gögn sem fræðimenn hafa ekki enn
skoðað.
Síðan má ekki gleyma að Ísland
var mjög afskekkt, langt frá Róm og
gögnin gátu verið skráð vitlaust.
Þau geta fundist hvar sem er. Ég sá
t.d. gögn um Islandia [þ.e. Ísland] í
gögnum um Spán sem heitir Hisp-
ania á latínu. Líka er hugsanlegt að
Íslandi sé ruglað saman við Írland.
Sá sem færi til Rómar og rannsakaði
söfnin yrði að vera alveg fluglæs á
latínu, kunna að leita og yrði að gefa
sér mjög góðan tíma.“
Þorsteinn segir að fræðimaðurinn
þyrfti að kynna sér vel umgengnis-
hætti í Páfagarði, læra á siði og
venjur, kynnast embættismönnum.
Og hann ætti að einbeita sér að loka-
skeiði siðbreytingarinnar á Íslandi.
Þegar norrænir fræðimenn rann-
sökuðu þessi mál settu þeir að sögn
Þorsteins endapunkt þegar breyt-
ingin var um garð gengin í þeirra
löndum sem var áratugum fyrr en
hjá okkur.
En þá urðu dramatískir atburðir
hér á norðurhjara og mannvíg
vegna trúardeilna en heimildirnar
oft af skornum skammti. Svör við
ýmsum spennandi spurningum gætu
fengist í Róm.
Leyndarmál á rykugum hillum
 Marga grunar að finna megi óþekkt gögn um sögu Íslands á 16. öld í skjalasafni Páfagarðs
 Jón Arason biskup gæti hafa beðið um hjálp í slagnum við Danakonung og mótmælendur
Aftaka „Öxin og jörðin geyma þá best,“ var svar ráðsmannsins í Skálholti árið 1550 þegar menn veltu fyrir sér hvað
gera ætti við fangana, Jón Arason biskup, þá kominn vel á sjötugsaldur, og syni hans. Þeir voru hálshöggnir. Þessi
vaxmynd af Jóni á höggstokknum er í Sögusafninu sem nú er verið að flytja í Ellingsen-húsið úr Perlunni.
Svo fór að Jón Arason biskup
reyndi að beita vopnavaldi með
aðstoð sona sinna til að tryggja
að landið yrði áfram kaþólskt.
Hann lét víggirða Hólastað og
safna mörgum hundruðum
manna, vopnuðu liði, til að ógna
stuðningsmönnum lúterskunnar.
Litlu munaði að Jón næði öll-
um völdum á landinu 1548-1549
en að lokum brást stríðsgæfan.
Hann var handtekinn og háls-
höggvinn ásamt tveim sonum
sínum í Skálholti 1550.
Jón biskup barðist fyrir kirkj-
una en virðist einnig hafa litið á
sig sem baráttumann Íslendinga
gagnvart Dönum.
Jón lét flytja hingað prent-
smiðju, þá fyrstu á Íslandi. Hann
var höfðinglegur ásýndum, há-
vaxinn og gleðimaður mikill og
gott skáld. Vísur hans eru kunn-
ar en þar gerir hann stundum
grín að sjálfum sér. Jón átti sér
fylgikonu og sama var að segja
um syni hans þótt prestsvígðir
væru og ættu því að ástunda
skírlífi. Jón átti minnst sex börn,
talið er að allir Íslendingar að
nýbúum undanskildum geti rakið
ættir sínar til hans.
Litríkur og
herskár höfð-
ingi á Hólum
JÓN ARASON BISKUP
Forn frægð Biskupssetrið á Hólum.
Helgi Bjarnason
helgi@mbl.is
Viðbragðsáætlun vegna slyss við sigl-
ingar ferju á milli Vestmannaeyja og
Landeyjahafnar og Þorlákshafnar er
nánast tilbúin hjá almannavarnadeild
ríkislögreglustjóra. Aðeins er eftir að
rýna síðustu björgunaræfingar. Víðir
Reynisson, deildarstjóri almanna-
varnadeildar, reiknar með að skrifað
verði undir áætlunina í þessum mán-
uði.
„Við erum betur í stakk búin en áð-
ur og höfum lært ýmislegt af þessari
vinnu,“ segir Víðir. Hann tekur fram
að farþegaskip í vanda í Landeyja-
höfn eða við Suðurströndina yrði flók-
ið og umfangsmikið verkefni.
Farið yfir viðbúnað
Áætlunin tekur til siglinga Vest-
mannaeyjaferjunnar til Land-
eyjahafnar og Þorlákshafnar og er
unnin í samvinnu við lögreglustjór-
ana á svæðinu. Þá komu Sigl-
ingastofnun og Eimskip að verkefn-
inu og allir þeir sem hlutverki hafi að
gegna í aðgerðum.
Víðir segir að athugað hafi verið
hvaða viðbúnað þurfi að hafa, miðað
við það skip sem nú er notað og þær
aðstæður sem eru í höfnunum. Hún
miði við að allir sem geti komið til að-
stoðar verði virkjaðir þegar óhapp
verði. Þá hafa viðbrögð verið æfð til að
fara yfir veikleika. Meðal annars var
æfing með Landhelgisgæslunni sl.
laugardag. Þá var farið yfir það hvern-
ig hægt væri að draga Herjólf ef hann
yrði vélarvanga. Víðir bendir á að til
þess þurfi sérstakar aðferðir þar sem
ferjan er með opnanlegt stefni.
Til stendur að bæta búnað og að-
stöðu í Landeyjahöfn, meðal annars
aðgengi að varnargörðunum svo auð-
veldara verði að koma björgunarliði
og búnaði þangað ef skip strandar
fyrir utan.
Unnið hefur verið að áætluninni frá
því á seinnihluta árs 2011 en kraftur
var settur í verkið í vetur, eftir óhapp
sem varð þegar Herjólfur rakst utan í
varnargarð.
Áætlanir fyrir fleiri svæði
Til er viðbragðsáætlun fyrir Nor-
rænu og Seyðisfjörð og hvalaskoð-
unarbáta og ferjusiglingar við Húsa-
vík. Áætlunin fyrir
Vestmannaeyjaferju er unnin eftir
sama kerfi. Byrjað er á undirbúningi
fyrir viðbragðsáætlun fyrir siglingar
við Reykjavík og á Faxaflóa og segir
Víðir segir að í framhaldinu verði
gerðar áætlanir fyrir aðra staði þar
sem ferjur og skemmtiferðaskip
koma.
Viðbragðsáætlun vegna ferjuslyss
 „Höfum lært ýmislegt af þessari vinnu,“ segir deildarstjóri almannavarnadeildar
 Til stendur að bæta aðstæður og búnað í Landeyjahöfn  Byrjað á áætlun fyrir Faxaflóa
Morgunblaðið/Styrmir Kári
Áætlun Herjólfur siglir þessa dagana í Landeyjahöfn en viðbragðið miðast einnig við Eyjar og Þorlákshöfn.