Morgunblaðið - Sunnudagur - 11.08.2013, Side 52

52 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11.8. 2013
Menning
Á
Patreksfirði hefur
fólk borið gæfu til
að varðveita gömlu
húsin á Vatneyri og
gamla götumyndin
er óvenju heilleg. Í þessu felast
mikil verðmæti; hús sem er mik-
ilvægt að gera upp og varðveita.
Þetta skapar bænum sóknarfæri,“
segir Pétur Ármannsson, arkitekt
hjá Minjastofnun Íslands.
Stofnanir sameinaðar
Starfsemi Minjastofnunar hófst í
byrjun líðandi árs, með samein-
ingu Fornleifaverndar ríkisins og
Húsafriðunarnefndar. Hjá stofn-
uninni sinnir Pétur, ásamt þeim
Gunnþóru Guðmundsdóttur og
Guðlaugu Vilbogadóttur, málum
sem snúa að vernd, viðhaldi og
skráningu gamalla húsa.
Í húsverndarmálum segist Pét-
ur finna fyrir skýrri viðhorfs-
breytingu. Fólk sé nú – mun
betur en áður – sér meðvitað
um mikilvægi verndunar. Þar
komi margt til. Vel hafi tekist til
með endurbyggingu í gamla
stílnum í miðborg Reykjavíkur,
til dæmis Aðalstræti, á horni
Austurstrætis- og Lækjargötu og
neðst á Laugavegi. Það hafi
skapað jákvæðan áhuga sem
smitað hafi út frá sér.
„Í æði mörgum bæjum úti á
landi er í gömlum húsum ferða-
tengd starfsemi, svo sem veit-
ingahús, handverksverslanir, gist-
ing og fleira slíkt. Oftast hefur
tekist þar vel til og fyrir vikið
sjá margir sér beinan hag í því
að endurgera gömul hús og fá
þeim nýtt hlutverk. Það viðhorf
vinnur með húsafriðun,“ segir
Pétur.
Stræti frá fjöru til fjalls
Aðalstræti á Patreksfirði ber
nafn með rentu. Þetta er að-
alstrætið, sem liggur frá fjöru til
fjalls og inn með firði. Vatneyr-
arbúð er einskonar núllpunktur,
hús nr. 1 við götuna, tveggja
hæða timburhús á steinsteyptum
kjallara og lauk byggingu þess
árið 1916.
Lengi var ýmis atvinnurekstur
í húsinu, svo sem verslun. Þeirri
starfsemi lauk fyrir margt löngu
og þegar endurgerð hússins hófst
um næstliðin aldamótin voru
munir og innréttingar sem til-
heyrðu versluninni tekin ofan og
sett í geymslu. Telja menn að
þegar endurgerð hússins lýkur
endanlega sé tilvalið að koma
þessum innanstokksmunum aftur
fyrir á sama stað, enda séu þeir
hluti af húsinu og auki gildi
þess.
Fyrir nokkrum árum var unnin
húsakönnun á Patreksfirði. Safn-
að var saman upplýsingum um
elstu hús bæjarins, en þau sem
eru neðst í Aðalstræti eru mörg
byggð sínu hvoru megin við
aldamótin 1900. Vitna þau ágæt-
lega um þann stórhug sem þá
var svo víða ríkjandi hér á landi.
„Það sem skapar Patreksfirði
sérstöðu er að flest þessara
gömlu húsa hér eru enn í notk-
un og þar er jafnvel einhver
starfsemi. Það eykur tvímæla-
laust gildi þeirra,“ segir Pétur.
Hólmurinn er fyrirmynd
Oft hefur Stykkishólmur verið
tekinn sem fyrirmynd og gott
dæmi um stað þar sem vel hefur
tekist til við vernd og end-
urbyggingu. Laust fyrir 1980
gerði Hörður Ágústsson húsa-
könnun þar í bæ, sem þótti
tímamótaverk.
„Þegar húsakönnunin lá fyrir
voru teknar afgerandi ákvarðanir,
undir forystu Sturlu Böðv-
arssonar þáverandi bæjarstjóra,
um endurbyggingu gamla bæj-
arins og flestir eru líklega sam-
mála um að vel hafi tekist til.
Það er oft svo að húsafrið-
unarmál komast á dagskrá þegar
einhver tekur af skarið og sýnir
frumkvæði,“ segir Pétur sem hef-
ur farið víða um landið að und-
anförnu og skoðað gömul hús og
lagt á ráðin með heimamönnum.
„Áður fyrr var kannski mest
lagt upp úr því að varðveita og
endurbyggja einstaka hús. Nú er
vaxandi áhugi á því að vernda
stærri heildir frá fyrri tíð, end-
urbyggja húsaraðir eða þyrpingar,
sem hafa heildstæðan svip eins
og við sjáum t.d. í miðborginni
og í Hólminum.“
Síðustu sumur hafa háskóla-
stúdentar farið víða um landið og
safnað saman upplýsingum um
eyðibýli í sveitum landsins. Búið
er að kortleggja Rangárvalla- og
Skaftafellssýslur, Eyjafjarðar- og
Þingeyjarsýslur, auk Vesturlands.
Er afrakstur þess starfs kominn
út í bókum. Segir Pétur þetta
hafa opnað augu fólks fyrir
merkum byggingararfi í dreifbýl-
inu.
„Víða í sveitum landsins má
finna merkilegar byggingar, svo
sem íbúðarhús byggð snemma á
20. öldinni. Mér þætti verðugt
verkefni að í hverju héraði yrðu
endurgerð að minnsta kosti eitt
til tvö gömul hús sem hafa sér-
stakt varðveislugildi. Í nánast
hverri sveit er að finna slíkar
byggingar, sem mega ekki glat-
ast,“ segir Pétur.
Vel tekist til í Litlabæ
Litlibær í Skötufirði í Ísafjarð-
ardjúpi er, að mati Péturs, bær í
sveitum landsins sem vel hafi
tekist til með endurgerð á. Sá
var reistur árið 1895 af tveimur
fjölskyldum, sem bjuggu upp-
haflega hvor í sínum hluta húss-
ins. Bærinn er úr timbri með
steinhlöðnum veggjum og grasi á
þökum. Litlibær er hluti af húsa-
safni Þjóðminjasafnsins. Opið er
alla daga yfir sumartímann, en
þar er kaffihús og vísir að minja-
safni.
Endurbyggja
með heild-
stæðum svip
VAKNING Í VERNDUN GAMALLA HÚSA. FERÐAÞJÓN-
USTAN VINNUR MEÐ HÚSAFRIÐUN. SJÁ HAGSMUNI Í ÞVÍ
AÐ VERNDA. STARFSFÓLK MINJASTOFNUNAR FER UM
LANDIÐ. PATREKSFJÖRÐUR GOTT DÆMI UM BÆ
GAMALLA HÚSA.
Sigurður Bogi Sævarsson sbs@mbl.is
Vel þykir hafa tekist til með end-
urgerð Litlabæjar í Skötufirði í
Djúpi. Húsið er fallegt og gott
dæmi um gamla stílinn.
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Patreksfirðingurinn Magnús Ólafs Hansson, til vinstri og Pétur Ármannsson, tóku út helstu byggingar í bænum.
Það þykir verðugt viðfangsefni að gera upp
eyðibýli. Skjaldvararfoss á Barðaströnd er í
tóftabrotum - kominn að niðurlotum.
Horft yfir Vatneyri á Patreksfirði. Aðalstræti er
eins og æð sem liggur þvert í gegnum bæinn og
götumynd er heildstæð.