Morgunblaðið - 02.11.2013, Qupperneq 10

10 LAUGARDAGUR 2. NÓVEMBER 2013
Hann sýndi samstarfsmönnum sínum stutta klausu sem átti að
fara í Dagbókina og hljóðaði eitthvað á þessa leið: „Í gær féll 11
mánaða barn út um glugga á þriðju hæð vestur á Ránargötu og
varð ekki meint af.“
Um þetta voru ekki höfð fleiri orð. Valtýr og Ívar héldu und-
ireins af stað vestur á Ránargötu. Þeir töluðu við móður barns-
ins, lækninn sem kallaður var að og létu taka ljósmynd af hús-
inu til að sýna hvaðan barnið féll. Úr þessu varð forvitnileg
frásögn um það sem áður hafði verið ein setning. Þannig mat-
reidd vakti fréttin mikið umtal í bænum.
Þegar stórtíðindi gerðust lagði Valtýr sérstakt kapp á að ná
tali af sjónarvottum. Ívar kvað furðulegt hvað honum hefði
stundum tekist að fá upp úr fólki við erfiðar aðstæður með því
að gefast ekki upp við að spyrja einfaldra spurninga eins og:
„Af hverju?“, „Hvers vegna?“ og „Hvernig?“
V
Árið 1924 var Dagbókin vinsælasta efni Morgunblaðsins og þar
birtust helstu fréttir hvers dags. Valtýr tók stærstu fréttirnar
út úr Dagbókinni og leyfði þeim að njóta sín annars staðar í
blaðinu. Hann beitti sér líka fyrir því að fjölga myndum. Hann
lagði áherslu á að gefa út vegleg hátíðarblöð á merkum tíma-
mótum. Jafnframt kappkostaði hann að hafa jólablað Morg-
unblaðsins stórt og efnismikið. Haustið 1925 ákvað Valtýr svo
að hefja útgáfu eins konar helgarblaðs. Það var Lesbókin. Frá
upphafi var efni Lesbókarinnar mjög fjölbreytt og fróðlegt,
enda féll hún strax í kramið.
Allt miðaðist við að efla fréttaflutninginn og gera blaðið við
hæfi sem flestra. Byggt var upp net fréttaritara úti um land.
Smám saman varð umbrot blaðsins og fyrirsagnir líkara því
sem þekktist í erlendum stórblöðum. Breytingarnar varð að
gera hægt. Blaðið varð að standa undir sér og er það t.d. skýr-
ingin á því hversu lengi auglýsingar voru á forsíðu Morg-
unblaðsins.
Þegar Valtýr kom að blaðinu var það 4 síður. Undireins og
tæknin leyfði var blaðið stækkað, fyrst í 6 síður, svo í 8 og loks
16 síður daglega. Þá gafst meira pláss til að fjalla betur um af-
mörkuð efnissvið, svo sem íþróttir, bókmenntir og atvinnulífið.
Fastir dálkar bættust við hver af öðrum: „Kvenþjóðin og heim-
ilið“, „Iðnaður — Verslun — siglingar“, „Með morgunkaffinu“,
„Víkverji skrifar úr daglega lífinu“, svo fátt eitt sé nefnt. Árið
1931 hóf Valtýr að skrifa „Reykjavíkurbréf“ á laugardags-
morgnum sem birtust svo í sunnudagsblaðinu.
Óljóst er hversu stórt upplag Morgunblaðsins var árið 1924.
Valtýr sagði síðar að 2.700 eintök hefðu verið prentuð en mikið
af því hefði verið gefið. Fyrstu tvö árin nær tvöfaldaðist upp-
lagið, en síðan jókst það hægt og sígandi þar til það var orðið
um 6.000 eintök á árunum 1934–1936. Kreppan mikla setti strik
í reikninginn en auglýsingum fækkaði mjög á fyrri hluta fjórða
áratugarins. Árið 1937 hófst hins vegar mikið vaxtarskeið sem
stóð nær alla ritstjóratíð Valtýs. Jókst upplag blaðsins úr 6.000
eintökum árið 1936 í um 22.000 eintök árið 1950, eða um 260%.
Árið 1956, þegar Valtýr lét í reynd af ritstjórastörfum, var upp-
lag Morgunblaðsins komið yfir 26.300 eintök. Eitt Morgunblað
var þá gefið út á hverja sex Íslendinga.
VI
Þegar undir lok fjórða áratugarins var Morgunblaðið orðið
hluti af daglegu lífi fólks í Reykjavík og víða úti um land. Sífellt
fleiri vildu fá Morgunblaðið með morgunkaffinu og brugðust
illa við ef blaðið barst ekki á réttum tíma. Séra Bjarni Jónsson
dómkirkjuprestur sagðist eitt sinn hafa verið að velta því fyrir
sér hvernig á því stæði að margir væru daufir í dálkinn á mánu-
dögum. „Það mun stafa af því að þann dag vikunnar eru þeir
Morgunblaðslausir,“ sagði hann: „Þeir sakna góðs vinar og
finna að blaðið er þeim ómissandi.“
Það sem fólk kunni fyrst og fremst að meta við Morgunblaðið
var sú alúð sem blaðið lagði við hvort tveggja, hið smáa og hið
stóra. Þegar stórtíðindi gerðust var ekkert blað sem gerði þeim
jafn góð skil og Morgunblaðið. En dagsdaglega voru það smálet-
ursdálkarnir sem fólk laðaðist að — brandararnir, dagbókin
með stuttum bæjarfréttum af fólki, trúlofunartilkynningum og
veðurspám, skrif Víkverja úr daglega lífinu, neðanmálssagan,
íþróttafréttirnar, o.s.frv. Þá bauð ekkert blað bauð upp á jafn-
mikið og fjölbreytt lesefni um helgar, þegar Lesbókin fylgdi
blaðinu.
Almenningur kunni líka vel að meta þá nærgætni sem Morg-
unblaðið sýndi í fréttaskrifum sínum. Blaðið gekk ekki nærri
persónu fólks og hélt jafnan aftur af sér þegar hinar venju-
bundnu æsingaöldur fóru um íslenskt samfélag. Morgunblaðið
var kurteist blað sem áreitti ekki fólk.
Loks naut Morgunblaðið þjónustulundar sinnar. Blaðið kom
á framfæri upplýsingum sem fólk þurfti á að halda við sitt dag-
lega líf og virtist ávallt reiðubúið að greiða götu lesenda sinna.
Það myndaðist smám saman lifandi samband milli blaðs og les-
enda þess. Það sýndi sig m.a. í því að skrifstofa og afgreiðsla
blaðsins í Austurstræti 8 varð fljótlega að eins konar frétta- og
upplýsingamiðstöð bæjarins. Jafnóðum og nýjar stórfréttir
bárust, eða úrslit kappleikja voru ljós, voru settir fregnmiðar í
glugga Morgunblaðsins. Þar myndaðist oft mannþröng mikil.
VII
Það er algengur misskilningur á Íslandi að dagblað geti ekki
verið „hlutlaust“ og áreiðanlegt fréttablað ef það tekur afdrátt-
arlausa pólitíska afstöðu í ritstjórnardálkum sínum. Mýmörg
dæmi í öðrum löndum mætti nefna um dagblöð sem njóta
fyllsta trausts fyrir fréttaflutning sinn þótt þau fylgi einni
stjórnmálastefnu og jafnvel einum stjórnmálaflokki fast að
málum í ritstjórnargreinum. Í Bretlandi mætti t.d. nefna Gu-
ardian, sem er gallhart vinstriblað, og Daily Telegraph, sem er
eindregið hægriblað. Bæði blöð njóta almenns trausts fyrir
fréttaflutning sinn. Morgunblaðið var blað af því tagi.
Valtýr var eindreginn lýðræðissinni og barðist alla tíð hart
gegn helstefnunum tveimur, kommúnisma og nasisma. Árið
1937 komst Valtýr svo að orði í blaði sínu: „Við Íslendingar
heyjum okkar baráttu fyrir tilverunni á komandi árum á grund-
velli lýðræðisins, en einræðisstefnurnar, hvort heldur það er
vinstri- eða hægri-villan, fela í sér fullkomna tortímingu á frelsi
þjóðarinnar, menningu, andlegum og efnalegum lífsskilyrðum.“
Valtýr sætti hörðum árásum frá fylgismönnum öfgastefn-
anna. Þjóðviljinn hamaðist á Valtý árum saman og á heims-
styrjaldarárunum síðari bárust Valtý morðhótanir frá nas-
istadólgum. Valtýr haggaðist ekki við þær árásir. Má segja að
hann hafi verið orðinn brynjaður persónulegum árásum frá
Jónasar-tímanum svokallaða, þegar Jónas frá Hriflu gekk úr
öllum ham í svívirðilegri ófrægingarherferð gegn Valtý og
Morgunblaðinu.
Valtýr var dyggur stuðningsmaður Sjálfstæðisflokksins eftir
að sá flokkur kom til sögunnar. Starfa sinna vegna varð hann
mjög náinn forystumönnum flokksins, einkum Ólafi Thors og
Bjarna Benediktssyni. Hann var jafnan samstiga þeim Ólafi og
Bjarna í stjórnmálabaráttunni. Eftir að hann varð einn ritstjóri
1947 lét hann þá iðulega ráða ferðinni í stjórnmálaafstöðu
blaðsins. Bjarni lagði t.d. sjálfur mikið af mörkum í stjórn-
málaskrifum Morgunblaðsins eftir að hann varð varaformaður
Sjálfstæðisflokksins við andlát Péturs Magnússonar 1948 — og
tók svo við blaðinu árið 1956 þegar heilsa Valtýs bilaði.
Fyrir kosningar breyttist oft ásýnd Morgunblaðsins í nokkra
daga og það varð öðrum þræði að pólitísku áróðursblaði. En
jafnvel þá var allt annað yfirbragð og annar keimur af Morg-
unblaðinu en öðrum blöðum á þessum árum sem var vitaskuld
ástæða þess að blaðið öðlaðist sína einstöku stöðu á íslenskum
blaðamarkaði.
Það segir sína sögu að helstu blaðamenn Morgunblaðsins —
t.d. þeir sem unnu lengst með Valtý á blaðinu, Árni Óla, Ívar
Guðmundsson og Þorbjörn Guðmundsson — voru það sem
kalla mætti ópólitískir, þ.e. höfðu hvorki sterkar pólitískar
skoðanir né mikinn áhuga á stjórnmálaþrætum. Sjálfur virðist
Valtýr ekki hafa gert sér neina rellu út af því hvað blaðamenn
Morgunblaðsins hugsuðu í pólitík. Hann valdi sér greinilega
fólk til samstarfs sem hann gat treyst að myndi ekki misnota
aðstöðu sína í þágu skoðana sinna.
VIII
Í 100 ár hefur Morgunblaðið gegnt lykilhlutverki í íslensku
þjóðlífi. Fyrir tilstuðlan Valtýs Stefánssonar og samstarfs-
manna hans varð blaðið „the paper of record“ á Íslandi. Það
þýðir að Morgunblaðið fékk það orð á sig að vera áreiðanleg-
asta, sannorðasta og vandaðasta dagblað landsins og laust við
alla æsifréttamennsku. Jafnframt varð blaðið — sem fátítt er
um dagblöð af því tagi — að langstærsta og vinsælasta blaði
þjóðarinnar. Þetta var sú arfleifð sem Valtýr Stefánsson skilaði
í hendur eftirmanna sinna.
 Höfundur er rithöfundur og útgefandi og skrifaði ævisögu Valtýs,
Valtýr Stefánsson ritstjóri Morgunblaðsins, sem kom út á 90 ára
afmæli blaðsins 2003.
Valtýr Stefánsson ritstjóri á skrifstofu sinni á Morgunblaðinu
ásamt Guðrúnu Stefánsdóttur, ritara og blaðamanni.
Valtýr Stefánsson, ritstjóri Morgunblaðsins, ásamt starfs-
bræðrum sínum Ívari Guðmundssyni og Jóni Kjartansyni á
stjórnmálafundi. Tveir formenn Sjálfstæðisflokksins og for-
sætisráðherrar fyrir aftan, Jóhann Hafstein og Ólafur Thors.
Morgunblaðið/Ól.K.M.
Starfsfólk ritstjórnarinnar stillti sér upp ásamt ritstjórum á 40 ára afmæli Morgunblaðsins. Sitjandi frá vinstri: Sigurlaug
Bjarnadóttir, Árni Óla, Valtýr Stefánsson, Sigurður Bjarnason og Anna Bjarnason. Standandi: Sverrir Þórðarson, Þorbjörn
Guðmundsson, Matthías Johannessen, Þorsteinn Thorarensen og Atli Steinarsson.