Morgunblaðið - 02.11.2013, Síða 30

30 LAUGARDAGUR 2. NÓVEMBER 2013
ára afmæli sitt á íslensku, heldur „fokking ógeð“ mállýsku eins
og segir í nýrri og ágætri skáldsögu um sársauka samtímans
eftir eitt af morgunblaðseggjunum, en þau eru mörg og marg-
vísleg eins og svartfuglseggin.
____
Það er ekkert auðvelt að setja sig í stellingar og fara að rifja
upp öll árin sem ritstjóri Morgunblaðsins. Þegar ég hætti á
blaðinu um áramótin 2000-2001, þá hófst bara nýr kafli í lífi
mínu, þar sem ég er að velta fyrir mér þeim bókum sem ég hef
verið að skrifa og einbeiti mér að því að ljúka því verki.“
____
– Matthías, þú gjörbreyttir menningarlegri umfjöllun Morgun-
blaðsins, opnaðir blaðið upp á gátt og alveg sama hvað kalda stríð-
inu leið og gallhörðum leiðurum og Reykjavíkurbréfum gegn
heimskommúnismanum og Sovétríkjunum, þá tókst þér að hefja
menningarlega umfjöllun blaðsins upp fyrir argaþras stjórnmál-
anna. Er það ekki rétt hjá mér að þú hafir stundum fengið það
óþvegið, vegna þess að þú skrifaðir vinstrisinnaða rithöfunda og
skáld beinlínis inn í blaðið?
„Ég hafði sjaldnast gaman af þessum íslenska, pólitíska út-
synningi. Var reyndar alltaf að vona að stytti upp, en því réð ég
engu um.
Það er alveg rétt hjá þér, að ég gerði mér far um að skrifa
helstu skáld og rithöfunda inn í Morgunblaðið.
Flestir held ég hafi orðið undrandi þegar ég skrifaði samtal
við Stein Steinar. En það reið nú líka 7,5 á Richter skjálfti yfir
marxistana á Íslandi þegar Í kompaníi við allífið kom út á sjö-
tugsafmæli Þórbergs 1959.“
____
Matthías segir í formála að bókinni Í kompaníi við Þórberg,
sem inniheldur: Í kompaníi við allífið og Enn um Þórberg og
kom út 30 árum síðar, eða 1989, að Þórbergur hafi verið í mikl-
um vafa um birtingu þegar hann sýndi honum fyrsta handritið,
enda harla nýstárleg ritsmíð á þeim tíma. Þórbergur hafi þá
beðið ráðgjafa sinn í bókmenntum að lesa handritið. „Þessi
„dómari“ var Snorri Hjartarson og á ég honum skuld að
gjalda,“ segir Matthías í formálanum.
„Þessi skjálfti marxistanna hafði engin áhrif á mig. Með okk-
ur Þórbergi var góð vinátta og engan rithöfund mat ég meir,“
segir Matthías.
„Skýringin á því að ég vildi skrifa þessi skáld og rithöfunda
inn í Morgunblaðið, Stein, Þórberg, Halldór Kiljan og fleiri, var
vitanlega sú, að mér fannst blaðinu bera skylda til þess að
kynna fyrir lesendum sínum okkar helstu rithöfunda sem og
aðra listamenn, burtséð frá pólitískri skoðun þeirra.
Þótt Kiljan hafi verið stalínisti um tíma breytti það engu um
snilld hans.
Mér finnst rétt að nefna það að Halldór Laxness og Valtýr
Stefánsson, sem höfðu verið ágætir mátar, urðu ósattir, nokkru
áður en ég varð ritstjóri. Held það hafi verið pólitískur ágrein-
ingur og eitthvað annað, sem olli því.
Þetta var arfleifðin sem ég tók við, hvað varðaði nóbels-
skáldið, en ég lét það ekki aftra mér frá því að leiða Kiljan inn á
síður Morgunblaðsins.
Það gladdi mig mikið, skömmu eftir að samtal mitt við Stein
Steinar birtist í Morgunblaðinu, að ég hitti Jóhann Hafstein á
götu í miðbænum, og hann lýsti sérstakri ánægju sinni. „Þetta
er nýtt,“ sagði hann.
Þegar ég fór á vegum Bjarna heitins Benediktssonar að
Gljúfrasteini, að hitta Halldór til að bjóða honum stuðning í for-
setakosningum, sagði Bjarni: „En farðu ekki skríðandi!“
Halldór hafði vit á því að hafna boðinu. Vissulega höfðu ýmsir
sjálfstæðismenn fyrirvara á samskiptum okkar Halldórs, en
Bjarni treysti okkur báðum.
Þannig var húmor Bjarna á mörkum alvarlegrar fyndni.“
____
Matthías segir kalda stríðið hafa verið þrekraun og
óskemmtilegt með köflum.
Hann hafi til dæmis farið sem blaðamaður til Berlínar í júní
1953, þegar byltingin í Þýskalandi var gerð. „Ég talaði við
marga flóttamenn og fólk sem var verið að gera afturrækt við
Brandenborgarhliðið, yfir til austurhlutans. Það var átakan-
legt. Það var eins og verið væri að reka fólkið út í opinn dauð-
ann. Þegar ég skrifaði um þessa reynslu og birti myndir með
varð ég að láta setja breitt strik yfir augu þeirra sem voru á
myndunum, svo ekki væri hægt að þekkja þá og ofsækja ætt-
fólk þeirra og vini.
Þegar þetta var skrifaði Kristinn E. Andrésson litla grein í
Þjóðviljann, þar sem hann sagði að ég hefði farið til Berlínar
með bundið fyrir augu. En svo því sé haldið til haga, þá urðum
við Kristinn miklir mátar síðar, enda dugði svartur húmor ekki
í kalda stríðinu. Það fjallaði ekki um vexti og skuldavanda, held-
ur líf og dauða.
____
Það varð að ákveðinni ástríðu hjá mér að fylgjast sem
gleggst með því sem var að gerast í Evrópu á þessum árum.
Átökin grimm og heiftin mikil. Ég fór til dæmis til Parísar og
átti samtal við Abram Terts, höfund þeirrar frægu bókar Rétt-
ur er settur.
Það var ánægjulegt á þessum árum, að fólk kunni að meta
öflugan fréttaflutning Morgunblaðsins af átökunum, ekki síst í
Evrópu. Þannig er það minnisstætt þegar ég fór til Parísar og
sendi fréttir heim í maí 1960, en þá hafði ég aðeins verið rit-
stjóri í tíu mánuði. Tilefni fararinnar var leiðtogafundur þeirra
Krúsjeffs og Eisenhowers, sem fór að vísu út um þúfur.“
Í Morgunblaðinu 17. maí 1960 sagði í fimm dálka fyrirsögn
efst á forsíðu: Toppfundur splundrast? Og undirfyrirsögnin er:
Krúsjeff tekur aftur heimboð til Eisenhowers og setur úrslita-
kosti.
Og í annarri frétt frá Matthíasi á forsíðunni var fyrirsögnin:
Krúsjeff breytti hótun í móðgun.
Blaðamaður hefur fyrir satt að við þennan fréttaflutning og
fréttaskýringar Matthíasar í kjölfar fundarins hafi ýmsir lýst
Morgunblaðinu sem heimsblaði. Um slíkan vitnisburð er rit-
stjórinn fyrrverandi ófáanlegur að tjá sig.
Blaðamaður ætlar að minnsta kosti að leyfa sér að vekja at-
hygli á því, hversu öflugur tíu mánaða ritstjórinn var í frétta-,
fréttaskýringa- og greinaskrifum sínum, nýorðinn þrítugur.
Á forsíðu Morgunblaðsins hinn 20. maí 1960 stóð í yfirfyrir-
sögn Matthías Johannessen lýsir blaðamannafundi Krúsjeffs.
Og aðalfyrirsögnin var þessi: Reiddur hnefi og bros til skiptis.
Þar kom fram að á milli tvö og þrjú þúsund blaðamenn hefðu
hlýtt á mál Krúsjeffs í París. Þar sagði m.a. að Krúsjeff hefði
sagt að Rússar myndu „halda áfram friðsamlegri sambúð við
aðrar þjóðir …“ og: „Ennfremur lýsti hann því yfir, að hann
héldi við stefnu sína um að gera Berlín að fríríki.“
____
Matthías rifjar upp baráttu Morgunblaðsins fyrir því að for-
eldrar Vladimirs Ashkenazys fengju að heimsækja son sinn og
tengdadótturina íslensku, Þórunni Jóhannsdóttur. Sú barátta
stóð í átta ár og leyfið var loks veitt 1976.
Af þessu tilefni segir Matthías: „Ég sagði í leiðara um þessar
mundir að Íslendingar ættu að bjóða Alexander Solzhenitsyn
dvalarleyfi á Íslandi, en því voru ekki allir þingmenn sammála.
Þá gætum við sent varnarliðið aftur heim til Bandaríkjanna.
Engum Rússa dytti í hug að hernema land þar sem Solzhenit-
syn byggi. Það yrði eins og gleypa broddgölt!“
Matthías segir að sér sé ekki síst minnisstætt þegar hann átti
samtöl við Arthur Miller í New York. „Þau voru síðan notuð af
verjendum skáldsins, þegar mál hans kom fyrir óamerísku
nefndina,“ segir Matthías.
Þetta var á McCarthy-tímanum. Matthías átti einnig samtal
við McCarthy í Washington. „Ég undraðist hvað McCarthy
vissi mikið um vinstristefnu Hannibals Valdimarssonar. Eftir
þetta samtal var ég stundum kallaður „McCarthyistinn, hr. Jo-
hannessen“ í Þjóðviljanum.
____
Heilinn tók því vel, en hjartað sló hraðar!
Allt kostaði þetta sitt,“ segir Matthías að lokum. „Ritstjóri og
skáld, það fer ekki alltaf saman.“
Morgunblaðið/Þorkell
Hjónin Hanna og Matthías Johannessen við ljóðaskilti með
ljóði Matthíasar að Sólheimum í Grímsnesi. Þau voru hjón í
56 ár, en Hanna lést vorið 2009. Matthías segir Hönnu hafa
verið besta vin sinn og sterkasta bakhjarl.
Þröstur Helgason, þá ritstjórnarfulltrúi á Morgunblaðinu, rit-
aði grein um samtalsbækur Matthíasar í sérstaka útgáfu
Morgunblaðsins fyrir tíu árum, hinn 2. nóvember 2003, þeg-
ar þess var minnst með ýmsum hætti að Morgunblaðið væri
orðið 90 ára gamalt.
Í grein Þrastar segir m.a.: „Í fyrsta brotinu sem birt er hér
úr samtölum Matthíasar Johannessen segist hann aldrei
nota segulband er hann ræðir við viðmælendur sína. Þegar
Matthías hóf að skrifa samtöl í Morgunblaðið í byrjun sjötta
áratugarins var segulbandið sennilega ekki komið til sög-
unnar, að minnsta kosti datt engum í hug að rogast með
slíka græju á fund annars manns að spjalla. Matthías vand-
ist á að notast við blað og blýant og þannig vann hann alltaf
sín samtöl. Og þau bera þess merki. Skýr merki. Í stað þess
að lesandinn heyri suð segulbandsins í gegnum textann þá
heyrir hann höfund samtalsins hlusta, horfa, hugsa, já og
skrifa. Samtöl Matthíasar eru skrifuð. Þau eru ekki spiluð af
bandi. Þau eru beinlínis samin af höfundi sínum. Auðvitað
eru þau samin undir beinum áhrifum af því sem viðmæland-
inn sagði og gerði meðan á samtalinu stóð, en orðin sem
standa á blaðinu eru höfundarins, þess sem skrifaði sam-
talið. Þessi áhersla á höfundinn í samtölum Matthíasar er
mikilvæg. Hann dregur sjálfur fram mikilvægi hennar með
tveimur hugtökum, annars vegar um spyrilinn og hins vegar
um spyrðilinn. Hið síðarnefnda lýsir því að viðmælandinn er í
raun spyrtur við spyrilinn. Spyrillinn er hreyfiafl samtalsins,
hann hefur samtalið, hann er upphafsmaður þess, hann er
höfundur þess því að hann spyr og skrifar síðan það sem
sagt er. Spyrðillinn er viðfangið. Hugtakið spyrðill lýsir ekki
vanvirðingu á viðmælandanum heldur virðingu á samtölum
sem bókmenntaformi. Og hér er orðið bókmenntir notað að
yfirlögðu ráði. Samtöl Matthíasar eru bókmenntir eins og
blaðasamtöl geta sannarlega verið. Þeim er ekki aðeins ætl-
að að koma upplýsingum á framfæri eða miðla skoðunum
viðmælenda, eins og langflest blaðaviðtöl nú um stundir,
heldur er þeim einnig ætlað að vera persónulýsing. Í sam-
tölum Matthíasar er ekki bara spurt og svarað, í þeim er
einnig sviðsett, í þeim er að finna höfundarinnskot – og í
þeim er spyrðillinn iðulega látinn mæla að sínum hætti, með
sínu persónulega orðfæri. Hann fær að koma til dyranna
eins og hann er klæddur. Heyri hann illa segir hann ha! í
samtalinu, verði hann undrandi lætur hann það í ljós með
einhverjum hætti, misskilji hann eitthvað þá verður svo að
vera, vilji hann kveikja sér í vindli þá gerir hann það að les-
andanum „sjáandi“ o.s.frv. Það er með öðrum orðum eins
og að detta ofan í skáldsögu að lesa samtal eftir Matthías.
Ástæðan er vafalítið sú að þau eru samin af höfundi sem ber
ótakmarkaða virðingu fyrir viðfangsefni sínu …“
Samtöl Matthíasar
„Eins og að detta ofan í skáldsögu“
Morgunblaðið/Ól.K.M
„Flestir held ég hafi orðið undrandi þegar ég skrifaði viðtal við Stein
Steinarr.“ Matthías á góðri stund með Magnúsi Þórðarsyni, Jóni
Eiríkssyni, Steini Steinarr og Skúla Benediktssyni,
Morgunblaðið/Ól.K.M
„En það reið nú líka 7,5 á Richter skjálfti yfir
marxistana á Íslandi þegar Í kompaní við allífið
kom út.“ Þórbergur og Matthías ræða saman.