Morgunblaðið - 02.11.2013, Síða 100

100 LAUGARDAGUR 2. NÓVEMBER 2013
S
tundum er sagt að fáir hlutir séu
jafngamlir og dagsgamalt dag-
blað. Í því blaði og dagblöðum
gærdagsins felst þó oft mikill fjár-
sjóður heimilda fyrir sagnfræð-
inga og aðra sem vilja kynna sér liðna tíð.
Guðni Th. Jóhannesson, lektor í sagnfræði við
Háskóla Íslands, segir að dagblöðin og fyrir-
rennarar þeirra séu ómetanleg sem heimildir
fyrir söguritun síðustu tveggja alda. „Það er
þekkt orðatiltæki að segja að með blöðunum
fái maður fyrsta uppkast sögunnar. Blaða-
menn eru alltaf á vettvangi atburðanna og þá
gildir einu hvað það er sem menn eru að fjalla
um. Það geta verið fréttir af slysum, náttúru-
hamförum, stjórnmálum eða efnahag, auk
þess sem þeir vinna oft greinargerðir eða við-
töl,“ segir Guðni.
Sérstaða Morgunblaðsins mikil
„Það má halda því fram að Morgunblaðið í
krafti stærðar sinnar sé fremst meðal jafn-
ingja þegar kemur að því að leita uppi fréttir
af málefnum líðandi stundar hverju sinni,“
segir Guðni. Hann bætir því við að blaðið hafi
að sjálfsögðu verið svipuðu marki brennt og
hin blöðin, að það tók ákveðinn málstað og
varði hann. „Skrif blaðsins um stjórnmál verð-
ur að sjá í því ljósi, það þýðir ekki að þau
verði ómöguleg, en það þarf að hafa þau
tengsl í huga, á sama hátt og þeir sem lesa
Tímann, Alþýðublaðið og Þjóðviljann þurfa að
íhuga tengsl blaðanna við sína flokka,“ segir
Guðni.
Aðspurður hvort þau tengsl hafi kannski
verið hentug fyrir greiningu sagnfræðinga
segir Guðni tíma flokksblaðanna hafa verið
þægilegan að mörgu leyti. „Ef menn vilja
kanna afstöðu stóru flokkanna í fjórflokknum,
þá dugði lengstum að skoða leiðara viðkom-
andi blaðs, en ef menn vilja í dag þefa uppi
sjónarhorn þá þarf að fara á heimasíður flokk-
anna, eða leita í þingtíðindum. Það var því
þægilegra að því leyti að auðvelt var að vita
hvar „línuna“ hjá flokkunum var að finna.“
Guðni tekur fram að ekki megi gleyma því
að Morgunblaðið reyndi, sérstaklega í rit-
stjóratíð Matthíasar Johannessen og Styrmis
Gunnarssonar, að fjarlægjast flokksstimpilinn
og nálgast mál af meiri hlutlægni en hin blöð-
in. „En menn féllu stundum á þessu „flokks-
bindindi,“ sérstaklega í kringum kosningar og
í formannstíð Geirs Hallgrímssonar réð vin-
skapur hans við ritstjórana miklu um stuðning
blaðsins, jafnvel á kostnað þeirrar hlutlægn-
islínu sem það var að reyna að feta.“
Guðni segir að þegar kom að almennum
fréttaflutningi hafi kostir Morgunblaðsins þó
oftast vegið þyngra en tengslin við Sjálfstæð-
isflokkinn. Ítarlegustu frásögnina af atburð-
um, eins og til dæmis náttúruhamförum, hefði
þá oftast verið að finna í Morgunblaðinu. „Í
krafti stærðar blaðsins höfðu menn meira
pláss, í krafti reynslunnar höfðu menn frá-
bæra blaðamenn að öllu jöfnu og frábæra ljós-
myndara. Þá má nefna að blaðið var og er enn
oft leiðandi í nýjungum, tækni og framsetn-
ingu, þó að íhaldssamt fólk eins og ég sakni
þess að erlendu fréttirnar séu ekki lengur á
forsíðunni!“ segir Guðni og hlær.
Íslensk sagnfræði gjörbreytt
Ein breyting hefur orðið á landslagi íslenskra
sagnfræðirannsókna, tilkoma vefjarins tima-
rit.is, þar sem hægt er að nálgast nærri því öll
gömul blöð og tímarit sem gefin eru út á Ís-
landi. Guðni líkir tilkomu timarit.is við bylt-
ingu. „Á þessum eina stað fær áhugafólk um
liðna tíð öll dagblöðin og aragrúa héraðsblaða.
Mér liggur við að segja að þetta sé einsdæmi í
veröldinni, án þess að ég hafi kynnt mér það,
en þetta er stórkostleg leið til þess að stunda
rannsóknir.“
Tæknivæðingin hafði óvænt áhrif á loka-
verkefni sagnfræðinema. „Þarna var Morg-
unblaðið fyrst inn á sínum tíma og maður sá
það að um nokkurra ára skeið kom „Morg-
unblaðsslagsíða“ á BA-ritgerðir í sagnfræði
og eflaust stjórnmálafræði líka, þannig að þar
náði Mogginn aftur yfirburðum yfir hin
flokksblöðin, þó að nú hafi það jafnast meira
út, þegar hin blöðin eru komin inn á timarit.is
líka,“ segir Guðni.
Þegar rætt er um tæknina og sagnfræði-
rannsóknir nefnir Guðni að Morgunblaðið hafi
þar enn yfirburði. „Þar á ég við mbl.is, sem
hefur það framyfir aðra veffréttamiðla að leit-
armöguleikarnir eru alveg til fyrirmyndar.
Vilji menn finna fréttir úr okkar sam-
tímasögu, þá er mbl staðurinn til að fara á,“
segir Guðni sem bætir við að hann viti til þess
að sumir fréttamenn á samkeppnismiðlunum
noti mbl.is til að fletta upp í gömlum fréttum,
þar sem þeirra eigin miðlar hafi ekki staðið
sig sem skyldi þegar kemur að leitarmögu-
leikum. „Þar hefur Mogginn því skapað sér og
viðhaldið yfirburðastöðu.“
Endalok pappírsblaðanna?
Talið berst að rafvæðingu dagblaða og frétta-
miðlunar og hvaða áhrif hún muni hafa á
sagnfræðirannsóknir. „Maður vonar að það
verði ennþá greinarmunur á bloggi og vönd-
uðu dagblaði, að það verði ennþá vandaður
vettvangur fyrir öflun frétta og greiningu
þeirra og að sú vinna verði unnin af fólki sem
hefur af því atvinnu,“ segir Guðni.
Hann tekur fram að netvæðingunni og sam-
félagsmiðlunum fylgi sá kostur að venjulegt
fólk færist nær fréttunum, það losni við milli-
liðina sem felist í dagblöðum eða öðrum fjöl-
miðlum. Þrátt fyrir það verði enn þörf á miðl-
um þar sem fréttum er skipulega safnað
saman og fréttaskýringar unnar. „Þá eru dag-
blöð flott skapalón, hvort sem þau koma út á
pappír eða á skjánum, það er ekki aðalatriðið.
Stephen Fry, hinn virti leikari, sagði eitt sinn
að bækur yrðu áfram til þrátt fyrir tölvu-
tæknina, því að ekki útrýmdu rúllustigar
venjulegum stigum.“ Hins vegar sé ljóst að
gullöld prentaðra dagblaða sé liðin og komi
líklega ekki aftur.
Ofgnótt heimilda
Sagnfræðingar sem fást við sögu samtímans
glíma við þann vanda að því nær í tíma sem
viðfangsefnið er, þeim mun erfiðara verður að
fá yfirsýn og að þaulkanna heimildirnar.
Guðni kynntist því líklega hvað mest þegar
hann skrifaði Hrunið um atburði sem þá voru
jafnvel ekki nema nokkurra vikna gamlir.
„Vandinn þá varð þessi ofgnótt heim-
ildanna. Við getum sagt sem svo að ef við ætl-
um að líta á frásagnir fjölmiðla eða skriflegar
heimildir um eitthvert hitamál fyrr á tíð, tök-
um Drengsmálið 1921 sem dæmi, þá ætti ekki
að taka mjög langan tíma að finna á timarit.is
allt sem kom fram um málið í fjölmiðlum og
jafnvel víðar á þeim tíma,“ segir Guðni. „En
þegar þú tekur einhvern atburð sem stendur
okkur jafnnærri í tíma og bankahrunið, þá er
staðan sú að þó að þú takmarkir þig aðeins við
nokkrar vikur eða daga, þá er ofgnótt heim-
ildanna slík að menn ná aldrei að segja: „Ég
er búinn að kynna mér allt.“ Það er ómögu-
legt á okkar netvæddu dögum. Vandinn verð-
ur þá að velja og hafna, hvað er þess virði að
leita að og halda til haga.“
Munurinn á blaðamönnum og sagnfræð-
ingum kemur þá skýrt í ljós, að mati Guðna.
„Blaðamenn segja frá því sem gerist þá
stundina, og þá eru efnistökin allt önnur og
viðmiðin önnur en þau sem sagnfræðingar
hafa síðar uppi.
Bæði er auðveldara að sjá hvað var mik-
ilvægt og hvað ekki og öldurnar hefur þá
lægt, tilfinningarnar eru ekki jafnheitar,“ seg-
ir Guðni. „En hjá báðum ætti meginmarkmið
að vera að segja satt og rétt frá og sýna hlut-
lægni og sanngirni, þó að báðir ættu að gera
sér grein fyrir því að fullkomin hlutlægni er
ekki til.“
Morgunblaðið/Ómar
„Fyrsta uppkastið að sögunni“
Viðtal Stefán Gunnar Sveinsson | sgs@mbl.is
Guðni Th. Jóhannesson, lektor í sagnfræði við Háskóla Íslands, segir að blöð séu ómetanleg heimild fyrir sagnfræðinga
um söguna. Morgunblaðið hafi þar verið fremst meðal jafningja þegar kemur að því að skoða sögu 20. aldarinnar.
Guðni Th. Jóhannesson,
lektor í sagnfræði við Há-
skóla Íslands, segir að dag-
blöð séu ómetanleg heimild
fyrir sagnfræðinga.