Læknablaðið - 15.11.2000, Side 85

UMRÆÐA & FRÉTTIR / FARALDSFRÆÐI 1
Faraldsfræði í dag
María
Heimisdóttir
Netfang: mariah@decode.is
Hér hefur göngu sína nýr
dálkur sem María Heimis-
dóttir sérfræðingur í faralds-
fræði og heilbrigðisrekstrar-
hagfræði mun hafa umsjón
með. Vonandi verða þessir
pistlar sem flestum til gagns
og jafnvel gamans. Lesendur
eru hvattir til að senda inn
spurningar sínar, ábendingar
um áhugaverð viðfangsefni
eða athugasemdir um það
sem betur mætti fara.
Hvert er gildi faraldsfræði fyrir lækna í dag?
Þetta er jú ein elsta grein læknisfræðinnar og
grundvöllur hennar eru rannsóknir á dreifingu og
tíðni sjúkdóma og tengslum áhættuþátta og sjúk-
dóma. Hvaða erindi hefur slík risaeðla við
nútímalækna? Hafa ekki tilraunavísindi leyst þessi
fræði að mestu leyti af hólmi? Vissulega hefur hlut-
verk greinarinnar breyst í aldanna rás, meðal annars
vegna stórstígra framfara á sviði tilraunavísinda.
Ekki hefur þó dregið úr hagnýti hennar fyrir almenna
lækna. Þvert á móti, aðferðir og hugtök klassískrar
faraldsfræði má færa í nútímabúning, helst hvers-
dagsföt, og nota í daglegu starfi lækna.
Tilgangurinn með þessum pistlum er einmitt að
auðvelda læknum að viðhalda og auka þekkingu sína
á hagnýtri faraldsfræði og að kynna nútímanotkun á
þeim verkfærum sem greinin býr yfir. Rædd verða
grundvallaratriði faraldsfræði; rannsóknaraðferðir,
úrvinnsla og túlkun niðurstaðna. Megináhersla
verður lögð á hagnýta skilgreiningu, notkun og
túlkun almennra hugtaka en formúlur og fræðilegar
vangaveltur að mestu látnar liggja milli hluta. Reynt
verður að endurspegla málefni líðandi stundar eftir
föngum og taka fyrir efni sem tengjast þróun
íslenskra heilbrigðismála. Þannig mætti til dæmis
spjalla um notkun faraldsfræðilegra aðferða til að
skipuleggja og meta árangur eða áhrif stefnu-
breytinga eða nýjunga á heilbrigðissviði. Jafnframt
verður leitast við að kynna nýstárlegar og áhuga-
verðar útfærslur eða notkun á aðferðum faralds-
fræðinnar. Þar má nefna gerð klínískra leiðbeininga
og annarra hjálpartækja við ákvarðanatöku og mat á
tækninýjungum (medical technology evaluation).
Síðast en ekki síst verður rætt um notagildi faralds-
fræðilegra aðferða til að henda reiður á öllum þeim
rannsóknamiðurstöðum, fræðigreinum og
öðrum upplýsingum sem dynja á læknum.
Dæmi um slíkar aðferðir eru hnitmiðuð nálgun
við lestur og mat á vísindagreinum, læknisfræði
byggð á sönnunum (evidence-based medicine)
og notkun klínískrar faraldsfræði við val á
rannsóknum og túlkun niðurstaðna. Þannig
skortir ekki hagnýt og skemmtileg viðfangsefni
og því rétt að hefjast þegar handa.
Kveikjan að þessum dálki var fjömgt samtal
við kollega um notkun vikmarka (confldence
intervals) og fer vel á að enda þennan fyrsta
pistil með stuttri umfjöllun um not og túlkun
þessa hugtaks.
Vikmörk
Vikmörk eru nokkurs konar öryggisnet sem við
notum þegar við getum ekki beinlínis mælt tiltekna
eiginleika í öllu þýðinu en verðum að láta okkur
nægja að meta þá með því að mæla þá í úrtaki. Það er,
við mælum ákeðinn eiginleika í úrtakinu og notum
niðurstöðuna til að draga ályktanir eða meta (en ekki
mæla) sama eiginleika innan þýðisins almennt.
Setjum sem svo að við viljum kanna meðalþyngd
íslenskra kvenna (þýðið). Valið er úrtak eftir
ákveðnum skilmerkjum til að reyna að tryggja að
úrtakið endurspegli þýðið. Konurnar í úrtakinu eru
vegnar, reiknuð meðalþyngd og staðalfrávik
þyngdar, en stærð þess byggist á dreifingu
mæligildanna og stærð úrtaksins. Vikmörk þyngdar
eru síðan fundin út frá þessum upplýsingum.
Niðurstaðan gæti verið eitthvað á þennan veg:
meðalþyngd 68 kíló (95% vikmörk: 66-72 kg).
Fræðilega má túlka þessi vikmörk á fleiri en einn veg
en hagnýta túlkunin er að við höfum 95% vissu fyrir
því að hið sanna meðaltal þýðisins liggi innan þessara
vikmarka (ef þyngd fylgir normal dreifingu í þýðinu).
Það grundvallarhugtak gildir um notkun
vikmarka, að þau eiga við um mælingar á eiginleikum
úrtaks, sem notaðar eru til að draga ályktanir um, eða
meta, eiginleika þýðis. Því á almennt ekki við að nota
vikmörk þegar um er að ræða rannsóknir á öllu
þýðinu. Ef reikna á til dæmis meðalaldur allra
íslendinga samkvæmt Þjóðskrá eru vikmörk ónauð-
synleg, þar sem slíkt meðaltal er byggt á öllu þýðinu.
í einstaka tilfellum getur þó verið eðlilegt og
gagnlegt að reikna vikmörk fyrir mælingar á
eiginleikum þýðis. Þannig eru stundum birt vikmörk
fyrir til dæmis nýgengi krabbameina meðal þjóða.
Rökin eru þau að oft eru slíkar tölur byggðar á fáum
tilfellum og því geta smávægilegar breytingar á fjölda
tilfella valdið miklum sveiflum á staðtölunum án þess
að um raunverulegar breytingar á dreifingu
sjúkdómsins sé að ræða. Tilgangurinn með notkun
vikmarka undir slíkum kringumstæðum er að leyfa
lesendum að túlka niðurstöðuna eins og um úrtak sé
að ræða. Vídd vikmarkanna er mælikvarði á fjölda
einstaklinga sem mælingin er byggð á og gefur því
vísbendingu um stöðugleika mælingarinnar. Ef bera
á niðurstöðuna saman við til dæmis eldri gögn má
einnig líta á skörun vikmarka sem frekari
vísbendingu um að einungis sé um sýndarbreytingu
að ræða.
Læknablaðið 2000/86 805