Læknablaðið - 15.11.2000, Qupperneq 37

FRÆÐIGREINAR / LYFJAFRÆÐI
í áratugi hefur tíðkast að gefa kódein (veikt
morfínlyf, sem umbrotnar í morfín) með
acetýlsalicýlsýru (kódímagnýl) eða síðar með para-
cetamóli (parkódín) til þess að fá fram aukna
verkjadeyfandi verkun, þegar verkjadeyfandi verkun
salflyfja ein sér er ekki nægjanleg. Klínísk reynsla af
þessum lyfjum bendir til þess, að þau hafi sam-
verkandi verkun og fyrrgreindar rannsóknir styðja
einnig að svo sé. Engar rannsóknir eru þó fyrir hendi,
er taka af öll tvímæli um ágæti þess að gefa saman
morfínlyf eða salflyf, né heldur hverjir skammtar séu
heppilegastir (56). Petta er í hæsta máta bagalegt, svo
að ekki sé meira sagt.
Aspirín hefur verið notað við mígreniverk frá
árinu 1900. Það er þó einungis á síðustu árum, sem
verkun aspiríns á mígreniverk hefur verið rannsökuð
kerfisbundið. Við mígreni er nú einkum notað
lýsýlaspirín í stað aspiríns. Er það vatnsleysanlegt salt
acetýlsalicýlsýru. Er Iýsýlaspirín oftast notað með
metóklópramíði til þess að tryggja sem best aðgengi
eftir inntöku, en það er oft minnkað við mígreni.
Þessi lyfjablanda er tiltölulega virk og er nýlega skráð
hér á landi með sérlyfjaheitinu Migpriv®. Hjáverk-
anir hafa sýnt sig að vera tiltölulega vægar (60,61).
D. Hitastillandi verkun endurmetin: Aspirín og
önnur salflyf hafa (sótt)hitastillandi (sótthitalækk-
andi) verkun, en lækka ekki eðlilegan líkamshita, né
heldur að marki hækkaðan líkamshita vegna
áreynslu eða hás lofthita. Samstaða er um, að hita-
stýringarstöðvar líkamans eða hitastillar séu í undir-
stúku (hypothalamus) og að minnsta kosti að nokkru
í námunda við þriðja heilahólf. Hitastýringarstöðvar
þessar stýra hitastigi líkamans meðal annars með því
að hafa áhrif á blóðflæði og svitamyndun þannig, að
líkamshitinn er við venjulegar aðstæður sem næst
37°. Við sótthita eða hita af völdum niðurbrots
prótína (bólgusvörun, höfnun ígrædds líffæris, mein-
vörp og fleira) hækkar þetta hitastig, en taka salflyfja
getur stillt hitastigið aftur í eðlilegt far (18,24).
Endótoxín og exótoxín baktería eru einhverjar
öflugustu tandurkveikjur, öðru nafni pýrógenar
(pýrógen = það, sem skapar eld; tandur = eldur), sem
þekkjast, það er að segja eru einhver öflugustu
sótthitakveikjandi efni, sem kunn eru (64). Aðrir
sýklar, ekki síst veirur, geta myndað tandurkveikjur,
sem eru annars eðlis. Þá geta prótín eða peptíð, sem
myndast við niðurbrot prótína í líkamanum, verið
tandurkveikjur eins og áður er nefnt.
Sameiginlegt öllum tandurkveikjum er, að þær
losa úr (eða auka myndun í) gleypifrumum
(makrófögum) eða öðrum bólgufrumum bólguvaka
á borð við IL-1 (interlevkín 1), interferón (alfa, beta)
og TNFa (tumor necrosis factor a. Bólguvakar þessir
auka svo tjáningu ýmissa gena í þá veru að auka
samtengingu á prótínum, er stuðla að bólgusvörun
(cýklóoxígenasar, lípóoxígenasar og fleiri) svo og
virkja frumur svarkerfisins (ónæmiskerfisins; B og T
lymfufrumur) auk margs annars. IL-1 og TNFoc hafa
samverkandi verkun og verka einnig samverkandi
við önnur lífefni, sem eru bólguvakar. Vitað er, að
IL-1 og TNFa valda hitahækkun, syfju eða svefni svo
og lystarleysi - og fleiri þeirra einkenna, sóttkenna,
sem gerir það að verkum, að menn skynja sig sjúka
eða veika (24,64).
Eftir að Vane birti niðurstöður tímamótarann-
sókna sinna á verkunarhætti salflyfja, þótti einsýnt að
tengja hitastillandi verkun þessara lyfja við hömlun á
prostaglandínmyndun (einkum PGE^) í undirstúku.
Það styður þessa ályktun, að PGE^, sem komið er í
þriðja heilahólf eða beint í undirstúkuna, hefur
hitahækkandi verkun og salflyf koma í veg fyrir
hitahækkandi verkun af völdum IL-1 eða TNFa (24).
Hvemig þetta gerist hefur hins vegar verið óljóst til
þessa. Nýlegar rannsóknir varpa nokkru ljósi á þetta
fyrirbæri.
I framvegg þriðja heilahólfs alveg upp að undir-
stúkunni framanvert og ofanvert er eins konar gluggi
á heila-blóð þröskuldi þar, sem boðberar hækkaðs
líkamshita (signals that increase body temperature)
eru fluttir frá blóðbraut og til heilans. Þessi staður
eða líffæri heitir organum vasculosum laminae
terminalis og þar virðist vera greiður aðgangur fyrir
bæði bólguvaka og sahlyf að hitastýringarstöðvum
líkamans í undirstúku (65). Þetta líffæri skiptir einnig
meginmáli fyrir möguleika stöðva í undirstúku að
stýra og viðhalda jónajafnvægi í líkamanum.
Þessir höfundar gáfu toxín úr klasakokkum
(stafýlókokkum) í fyrrgreindan stað í kanínum og
fundu, að miklu mun minna magn þurfti til þess að fá
fram hitahækkun í tilraundýrunum þannig en eftir
gjöf toxínsins í æð. Ef dýrunum var áður gefið salflyf
(eða efni, sem hömluðu samtengingu prótína), mátti
marktækt draga úr hitahækkuninni. Aður höfðu þeir
og félagar þeirra jafnframt sýnt fram á, að IL-1 eða
endótoxín (lípópólýsakkaríð) gefið á sama stað yllu
einnig hitahækkun, sem draga mætti sömuleiðis úr
með forgjöf salflyfja. Af þessum sökum var því
ályktað, að losun á prostaglandínum í undirstúku
væri sameiginlegt atriði í verkun allra þessara tandur-
kveikja. Rannsóknir þessar benda þó eindregið til
þess, að einnig önnur lífefni komi við sögu hita-
hækkunar af völdum tandurkveikja og þá fyrst og
fremst níturoxíð.
Mjög nýlegar rannsóknir benda enn fremur til
þess, að bólguvakar á borð við TNFa, sem virðast
komast nokkuð greiðlega inn í miðtaugakerfið
gegnum fyrrnefndan glugga í heila-blóð þröskuldi,
geti haft áhrif á starfsemi taugafrumna vegna áverk-
unar á G viðtæki í frumunum (66). Er þá væntanlega
komin skýring á öðrum sóttkennum af völdum
þessara efna en sótthita. Prostaglandín gætu þó
Læknablaðið 2000/86 763