Læknablaðið - 15.11.2001, Síða 9

FRÆÐIGREINAR / RITSTJÓRNARGREIN
Reynir Tómas
Geirsson
Höfundur er prófessor og
forstöðulæknir við
Kvennadeild Landspítala
háskólasjúkrahúss
Pillan fertug
Á þessu ári eru 40 ár síðan notkun samsettu getnað-
arvarnatöflunnar, sem gjarnan er nefnd „pillan“,
hófst í Evrópu. Það var í formi sérlyfsins Anovlar, frá
þýska fyrirtækinu Schering, en ári áður, 1960, hafði
fyrsta getnaðarvarnapillan, Enovid, frá Searle, kom-
ið á markað í Bandaríkjunum. Pillan barst til Islands
árið 1966.
Fáar læknisfræðilegar uppgötvanir hafa haft eins
víðtæk áhrif til að bæta hag kvenna. Rétt eftir seinni
heimsstyrjöldina mun Herbert Hoover, þáverandi
Bandaríkjaforseti, hafa sagt að þrjár undirstöður
frelsis („pillars of freedom") væru tjáningarfrelsi,
ferðafrelsi og trúfrelsi. Hinn merki skoski fæðinga-
læknir, Sir Dugald Baird, bætti við fjórða frelsinu
nokkru síðar; frelsi frá óhóflegri frjósemi. Það frelsi
kom með pillunni.
Fyrir 40 árum var úr litlu að velja. Fólk treysti á
„örugga“ tímann eða rofnar samfarir. Smokkurinn
var eina áreiðanlega getnaðarvörnin, ef varlega var
farið, en hann fékkst ekki víða. Ekki var leyft að gera
fóstureyðingar nema við óvanalegar aðstæður. Pillan
breytti lífi karla og kvenna. Með henni kom frelsi til
að velja hvenær og hve oft börn urðu til, frelsi til að
njóta kynlífs án ótta um óráðgerða þungun og frelsi
frá óhóflegri frjósemi fyrri ára. Um 60-70% allra
þungana eru óvelkomnar eða verða ekki til á réttum
tíma í lífi fólks. Nærri 600 000 konur deyja af völdum
þungana í heiminum á hverju ári, ein á hverri mínútu
og vel það. í nóvember 1999 fór fjöldi jarðarbúa yfir
sex milljarða og aukning fólksfjölda í heiminum er
um 85 milljónir á ári, þannig að fjöldi jarðarbúa
verður með óbreyttri fjölgun um 10 milljarðar eftir 50
ár; - „unless population growth is halted by man,
population growth will halt man,“ sagði John F.
Kennedy 1961. Tvær af hverjum þrem þungunum eru
óráðgerðar og einum þriðja er eytt á heimsvísu (1,2).
Flestum finnst sjálfsagt að hefta fólksfjölgun í Suður-
Ameríku, Afríku, Indlandi eða Kína, en því má ekki
gleyma að hver einstaklingur í þróunarlöndum eyðir
aðeins um fjórðung af orku og gæðum jarðar miðað
við þá sem búa í þróuðu löndunum. Þess vegna skipt-
ir fólksfjölgun máli alls staðar, jafnvel hér á norður-
hjara veraldar, í ríku landi, þar sem við teljum að það
hljóti að vera nóg pláss fyrir margfalt fleiri Islend-
inga. Á það hefur verið bent, að á íslandi eru ekki
óþrjótandi auðlindir, eins og best hefur komið í ljós
við nýlegar umræður um virkjanamál á hálendinu og
þorskstofninn í hafinu, sem virðist hafa verið veru-
lega ofmetinn. Er ekki ein lausnin á framtíðar orku-
og lífsskilyrðamálefnum íslendinga að hægja á fólks-
fjölguninni hér? Eða er ef til vill goðgá að segja þetta
við íslendinga sem oft virðast trúa því að þessi þjóð
sé þeim kostum búin úr erfðum, uppruna og menn-
ingu, að heill og hamingju heimsins væri best borgið
með því að þar væru sem flestir íslendingar? Berum
við ekki sömu ábyrgð hvert og eitt og menn gera í
Kína? Sennilegt er þó að á næstu árum verði fjölgun-
in hvort sem er hægari, því fæðingar hafa nú náð nið-
ur undir tvö börn á hverja konu, sem er það sent þarf
til að halda þjóðarstærð í horfinu. Við erum þó enn
að fara gegnum einskonar millibilstíma hér. Þungun-
artíðnin er enn tiltölulega há vegna óráðgerðra þung-
ana, einkum meðal yngstu kvennanna og fóstureyð-
ingum hefur fjölgað í kjölfarið. Aðfluttu fólki fjölgar
einnig.
Pillan hefur gengið í gegnum þrjú megin þróunar-
skeið. Á fyrsta þróunarskeiði voru notaðir tiltölulega
háir hormónaskammtar af östrógeni og prógestó-
geni, einkum noretísteróni og norgestreli. Sama
östrógenið hefur verið notað í pilluna frá upphafi, hin
hálfnáttúrulega afleiða östradíóls sem nefnist etýníl-
östradíól. Ekkert betra hefur fundist. Það er virkt í
litlum skömmtum til að bæla egglos, en hefur áhrif á
blóðstorkukerfið, þannig að virkni blóðstorkuferlis-
ins eykst og sú östrógentengda aukaverkun sem oft-
ast veldur vanda er ógleði. Skammtur þess hefur því
verið minnkaður í gegnum árin úr 150 mg í hverri
töflu niður í 20-35 mg, þó 50 mg töflur séu enn til og
séu hentugar fyrir sumar konur, svo sem þær sem
hafa flogaveiki og hvarfa því lyfinu fyrr en aðrar.
Prógestógenin hafa verið framleidd sem afleiður
úr testósterón-kjarna og aukaverkanirnar hafa verið
samsvarandi, væg andrógen og anabólísk virkni. Pró-
gesterón-áhrifin sjálf valda oft uppþembu, vökva-
söfnun og þyngdaraukningu, sem margar konur taka
illa. Prógestógenin hafa breyst og allmargar tegundir
eru til sem kallast fyrsta kynslóð (noretísterón), önn-
ur kynslóð (levonorgestrel) og þriðja kynslóð (desó-
gestrel, gestóden) eftir því hvenær þau komu á mark-
að. Magn prógestógena í pillunum hefur um leið
minnkað og þau hafa færst frá efnum með vel grein-
anleg prógesterón, andrógen og anabólísk aukaáhrif
yfir í efni sem hafa tiltölulega hreina prógesterón
verkun og litlar aukaverkanir. Prógesterónið sjálft.
Læknablaðið 2001/87 869