Læknablaðið - 15.02.2002, Qupperneq 77

UMRÆÐA & FRÉTTIR / FARALDSFRÆÐI 15
Faraldsfræði í dag
Aldursstöðlun
María
Heimisdóttir
Netfang:
mariah@decode.is
Aldur er oft mjög sterkur raskandi þáttur í
faraldsfræðilegum rannsóknum og getur haft mikil
áhrif á niðurstöður, svo sem dánartíðni (mortality
rate) og nýgengi sjúkdóma. Slíkar niðurstöður eru
iðulega bornar saman milli mismunandi hópa eða við
gögn annars staðar frá, til dæmis frá öðrum löndum,
svæðum eða frá öðrum tíma. Ef aldursdreifing hóp-
anna sem bera á saman er mismunandi getur það
raskað niðurstöðunum og í raun gert þær algerlega
ósambærilegar. Nokkrar leiðir eru færar til að draga
úr slíkri röskun. í fyrsta lagi má beita fjölþáttagrein-
ingu (multivariable analysis) til að einangra og meta
áhrif aldurs á niðurstöðuna. í öðru lagi má skilgreina
aldurshópa og bera niðurstöðurnar saman milli sam-
bærilegra aldurshópa. Raskandi áhrifa aldurs gætir æ
minna eftir því sem aldursbilið sem notað er til að
skilgreina hópana er þrengra. í þriðja lagi má staðla
niðurstöðurnar með tilliti til aldurs.
Aldursstöðlun er algeng aðferð til að útiloka eða
draga úr raskandi áhrifum aldurs. Tökum aldurs-
stöðlun á dánartíðni í almennu þýði sem dæmi en
sömu reglum má einnig beita í öðrum tilvikum.
Hrá dánartíðni (crude mortality rate) endurspegl-
ar annars vegar dánartíðni mismunandi aldurshópa
innan þýðisins og hins vegar hlutfall hvers aldurshóps
af heildarþýðinu. Þannig er hrá dánartíðni vegin með
aldursdreifingu þýðisins. Beita má aldursstöðlun á
beinan (direct) eða óbeinan (indirect) hátt til að
draga úr raskandi áhrifum aldurs á dánartíðnina með
því að reikna heildardánartíðni. Algengara er að
nota beina aldursstöðlun en sú aðferð felst í fjórum
skrefum (1): 1) Velja staðalþýði með þekkta aldurs-
dreifingu. Val þess byggist oft á hefðum á hverjum
stað, þannig eru manntalsupplýsingar frá 1940 eða
1980 gjarnan lagðar til grundvallar aldursstöðlun í
Bandaríkjunum. 2) Margfalda dánartíðni í hverjum
aldurshóp rannsóknarþýðisins með fjölda einstak-
linga í sama aldurshóp í staðalþýðinu. Niðurstaðan er
sá fjöldi dauðsfalla sem vænst er í hverjum aldurshóp
rannsóknarþýðisins miðað við aldursdreifingu stað-
alþýðisins. 3) Leggja saman fjölda dauðsfalla sem
vænst er í hverjum aldurshóp til að fá heildarfjölda
dauðsfalla sem vænst er í þýðinu. 4) Deila í þennan
heildarfjölda dauðsfalla með heildarfjölda einstak-
linga í staðalþýðinu til að fá aldursstaðlaða heildar-
dánartíðni. Þessi skref eru endurtekin fyrir öll rann-
sóknarþýði eða hópa sem bera á saman. Dánartíðni
sem stöðluð hefur verið á þennan hátt er túlkuð sem
sú dánartíðni sem fengist hefði ef rannsóknarþýðið
hefði haft sömu aldursdreifingu og staðalþýðið. Öll
rannsóknarþýði sem stöðluð hafa verið á þennan hátt
eru því sambærileg hvert við annað (og við staðal-
þýðið) en aldursstöðluð dánartíðni er í sjálfu sér ekki
raunveruleg heldur afleidd niðurstaða.
Óbein aldursstöðlun er framkvæmd á gagnstæðan
hátt. Þannig er dánartíðni staðalþýðisins í hverjum
aldurshópi notuð til að margfalda með fjölda einstak-
linga í sambærilegum aldurshópi innan rannsóknar-
þýðisins. Þannig fæst fjöldi dauðsfalla sem vænst
hefði verið í hverjum aldurshópi ef dánartíðnin innan
þeirra hefði verið söm og í staðalþýðinu. Ef deilt er í
þennan fjölda með fjölda einstaklinga í viðkomandi
aldurshóp fæst dánartíðni sem bera má saman við
heildardánartíðni í staðalþýðinu. Dánartíðni sem
stöðluð hefur verið með þessum hætti er eingöngu
hægt að túlka í samhengi við staðalþýðið en ekki sem
sjálfstæða niðurstöðu. Staðlað dánartíðnihlutfall
(standardized mortality ratio) byggist á óbeinni
aldursstöðlun og túlkun slíkra hlutfalla grundvallast
á aldursstöðluninni.
Bein aldursstöðlun hentar yfirleitt betur en óbein
aldursstöðlun. Þó getur óbeina aðferðin verið æski-
legri ef um er að ræða mjög lítið rannsóknarþýði þar
sem tíðnitölur eru mjög viðkvæmar fyrir smávægileg-
um sveiflum í fjölda atburða. Við slíkar aðstæður má
stundum jafna út tíðnitölur með því að reikna meðal-
tíðni yfir lengra tímabil, til dæmis meðaldánartíðni
yfir fimm ár í stað eins árs. Ef það er óæskilegt má
beita óbeinni aldursstöðlun til að jafna tíðnina með
því að staðla hana að dánartíðni staðalþýðisins sem
er jafnan nokkuð stöðug.
Aldursstöðlun er gagnlegt verkfæri en á aðeins að
beita þegar hennar er þörf því eins og áður sagði eru
aldursstaðlaðar niðurstöður ekki raunverulegar nið-
urstöður heldur afleiddar og verður að túlka sem
slíkar. Almennt má segja að aldursstöðlun sé æskileg
ef bæði eftirfarandi skilmerki eru til staðar: 1) Ut-
koman sem verið er að rannsaka er tengd aldri. 2)
Hóparnir sem bera á saman hafa ólíka aldursdreif-
ingu. Þessi skilmerki gilda ekki aðeins um stöðlun
heldur almennt fyrir aðgerðir til að hefta áhrif rask-
andi þátta.
Þau hugtök og aðferðafræði sem beitt er við ald-
ursstöðlun má einnig nota við stöðlun með tilliti til
annarra þátta, svo sem kynþáttar eða líkamsþyngdar.
Heimild:
1. Greenberg RS. Medical Epidemiology. Appleton & Lange,
Norwalk 1993,41.
Læknablaðið 2002/88 165