Læknablaðið - 15.06.2004, Blaðsíða 53

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐ 0 R Ð A PI STI L L 167
Heilsuvísir
EyjóLFUR Þorkelsson, læknanemi, sendi fyrirspurn
vegna hins samsetta, enska heitis health indicator.
Hugtakið er notað í faraldsfræði um tiltekna heilsu-
farsþætti sem gefa vísbendingu um heilbrigðisástand
þýðis eða þjóðar. Meðal slíkra þátta má nefna dánar-
tíðni, ungbarnadauða, ævilengd og fleira. Áskilið er
að hver þáttur sé mælanlegur og að upplýsingar um
hann megi birta á tölfræðilegan hátt. Hin mikla lækn-
is- og líffræðiorðabók Wileys bendir á að sjúklegir
þættir séu algengari sem mælikvarðar en þættir sem
tákna góða heilsu.
Iðorðasafn lækna birtir nafnorðið indicator og
tilgreinir íslenska heitið litvísir. Er þá verið að vísa
í efnafræðilegt fyrirbæri, efni sem breytir um lit við
ákveðna efnabreytingu, til dæmis við breytt sýrustig.
Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs birtir þýðing-
arnar: 1. vísir. 2. mœlitœki, mœlir. 3. efnavísir, litvísir.
4. vísitegund. 5. vísibreyta. I orðasafni utanríkisráðu-
neytisins má einnig finna nafnorðin vísbending og
vísbendir. Þar fannst einnig heitið quality indicator
sem á íslensku nefnist gæðavísir. Til samræmis við
það leggur undirritaður til að health indicator nefnist
heilsuvísir á íslensku.
Scombroid poisoning
Guðrún Sigmundsdóttir, smitsjúkdómalækir, sendi
tölvupóst og greindi frá því að hún væri að fást
við rannsókn á matareitrun sem nefndist á ensku
scombroid poisoning og hefði ekki fengið íslenskt
heiti. Fyrra orðið liktist ekki neinum orðstofni sem
undirritaður kannaðist við, en eftir nokkra leit í
ýmsum orða- og fjölfræðibókum kom hið sanna í
ljós. Lýsingarorðið scombroid er dregið af gríska
nafnorðinu scombros (á latínu scomber) sem táknar
sjávarfísk sem makríll nefnist (scomber scombrus). í
Orðabanka Islenskrar málstöðvar fannst síðan heitið
Scombridae, makrílaætt. Loks fannst á Netinu lýsing á
scombroid eitrun, en hún getur komið fyrir þegar fólk
neytir fiskjar af makrílaætt. Við lélega geymslu á slíku
„dökkfiski" (dark-meat fish) getur, af völdum baktería,
myndast histamín-líkt eiturefni, sem framkallar ógleði,
uppköst, höfuðverk, kyngingartruflun og ofsakláða
(urticaria). Makrílaættinni tilheyra meðal annars
makríll (mackerel) og túnfiskur (tuna).
Þar sem undirritaður fann ekki neitt íslenskt heiti
á scombroid poisoning bjó hann til heitið krflfiski-
citrun. Guðrún kvaðst sátt við það, en hvað skyldu
fiskifræðingar segja?
Illkynja ofhitnun
Einar Páll Indriðason, svæfingarlæknir, hélt fyrirlest-
ur um malignant hyperthermia. Um er að ræða arf-
gengan, ríkjandi sjúkdóm sem getur gefið sig til kynna
við svæfingu með blóðsýringu og auknum efnaskiptum
og stífleika í vöðvum, auk skyndilegrar hækkunar á
líkamshita. Undirritaður gat ekki stillt sig um að óska
eftir íslensku heiti í titilinn á erindinu. Þá kom í ljós
að íðorðasafn lækna notar íslenska heitið ofurhiti um
hyperthcrmia. Það hefur undirrituðum aldrei líkað,
ofhitnun eða ofhiti ætti að vera nóg. Forskeytið hyper-
táknar of- og gríska orðið therme merkir hiti. Rétt er
að rninna á að sumar læknisfræðiorðabækur, til dæmis
Dorlands, gefa til kynna að heitið hyperthermia sé
ýmist notað um sérhveija hækkun á líkamshita yfir
37,2 stig eða eingöngu um hita yfir 42 stigum.
Mobilization
Sveinn Guðmundsson, yfirlæknir Blóðbankans, sendi
beiðni um að enska heitið mobilization yrði skoðað
og að leitað yrði að íslenskri þýðingu sem ætti við
þegar verið væri að ná stofnfrumum út úr beinmerg.
Latneska lýsingarorðið mobilis hefur verið notað
um þann sem er hreyfanlegur, virkur, sveigjanlegur,
breytilegur eða jafnvel óstöðugur. Ensk-íslensk orða-
bók Arnar og Örlygs birtir nafnorðið mobilization:
1. herútboð, útköllun. 2. liðsöfnun, liðsafnaður. 3.
virkjun (fjánnagns). Notkun heitisins í læknisfræði er
nokkuð algeng, en íðorðasafn lækna tilgreinir aðeins
þýðingarnar: 1. liðktm. 2. losun. Við leit í greinasöfn-
um læknisfræðinnar fundust ýmis notkunardæmi. í
fyrsta lagi er orðið mobilization notað um útleysingu
frumna úr beinmerg, í öðru lagi um útlosun efna úr
forðabúri í vefjum (kalk úr beinum) eða úr frumum í
líffæri (fitu úr lifrarfrumum), í þriðja lagi um virkjun
varnarviðbragða (til dæmis bólguviðbragða), í fjórða
lagi um ræsingu liðsauka á stofnun til vinnu eða í
útkall, í fimmta lagi um losun líffæris við skurðaðgerð
úr samvöxtum eða náttúrulegri festingu og í sjötta
lagi um liðkun liða og liðamóta.
Ekki verður gerð tilraun til að finna lausnir á öllum
þessum notkunarsviðum, en Sveini var sent nafn-
orðið útleysing og sögnin að útleysa. Þannig má segja:
„Fyrsta stig meðferðarinnar er útleysing stofnfrumna
úrbeinmerg.“ eða „Meðferðinmunútleysastofnfrum-
ur úr beinmerg." Gaman væri að fá viðbrögð.
Síspenna
Samkvæmt læknisfræðiorðabók Dorlands er lýsing-
arorðið spastic notað til að lýsa krampaástandi eða
of mikilli spennu í vöðvum. íðorðasafn lækna birtir
þýðingarnar: krampakynjaður, krampa-, síbeygju-.
Þessi orð virðast ekki hafa náð mikilli fótfestu og
slanguryrðið spastískur er mikið notað. Undirritaður
hefur velt fyrir sér íslenska nafnorðinu síspenna
fyrir enska nafnorðið spasticity. Segja má þá að
sjúklingur sé „með síspennu“ í stað þess að hann
sé „spastískur“. Spastic paralysis verður með sama
hætti síspennulömun.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali. is
Jóhann Heiðar er læknir
á Landspítala Hringbraut.
Læknablaðið 2004/90 509