Læknablaðið - 15.06.2005, Blaðsíða 18

FRÆÐIGREINAR / MERGÆXLI í BEINAGRIND
Efniviður og aðferðir
Kirkjugarðurinn
Árið 1999 hófust fornleifarannsóknir í kirkju-
garðinum á Hofstöðum í Mývatnssveit. Nákvæm
staðsetning bænhúss á Hofstöðum var ekki þekkt,
en einungis örfáar heimildir eru til um það. Þá
elstu er að finna í jarðaskiplabréfi dagsettu 12.
apríl 1477 þar sem kemur fram að kirkjuskuld sé
á Hofstaðajörðinni. „J sama handabandi selldi
tittnefndr jon þorkelsson opt nefndum finboga
jonssyni jordina hofstadi er liggur j reykiahlidar
kirk(i)usokn vid myvatn ... Item skyllde fin-
boge suara kirk(i)v skylld oc benhvs skylld aa
þveræ oc hofstodum“ (2). Árið 1712 skráðu Árni
Magnússon og Páll Vídalín um Hofstaðajörðina
að „Bænhús rómast að hjer muni að fornu verið
hafa, sem af sje fallið fyrir manna minni“ (3).
Rannsóknin á Hofstöðum sumarið 1999 hófst því
á jarðsjármælingum með það í huga að staðsetja
bænhúsið. Byrjað var að kanna það svæði í túninu
sem heimamenn kalla „Kirkjugarð“, norðaustan
við gamla bæjarhólinn. Þar hafði sést bogadreginn
garður, 20-30 m í þvermál sem var sléttaður eftir
miðja 20. öld (4). Jarðsjármælingarnar leiddu í ljós
hringlaga garð, um 30 m í þvermál, umhverfis tóft,
um 6x4 m, sem sneri nokkurn veginn austur-vestur
(5). Fornleifauppgröftur leiddi þarna í ljós leifar
tveggja bænhúsa í miðju hringlaga torfbyggðs
garðs. Eldra bænhúsið hefur verið rifið og það
yngra byggt á sama stað. Af eldra bænhúsinu var
ekkert eftir nema fjórar stoðarholur sem marka
hornin á ferhyrndu timburhúsi sem hefur verið
4x4,5 m að stærð. Kolefnisgreiningar benda til þess
að það hafi verið reist um árið 1000 (6). Yngra
bænhúsið er betur varðveitt. Það er aðeins minna
en það eldra og hefur staðið aðeins vestar. Það
hefur verið stafbyggt. Fjórar steinfylltar stoðar-
holur eða undirstöður afmarka horn kirkjuskipsins
þar sem burðarstoðir hafa staðið sem líklegast hafa
verið tengdar með krosstrjám til að gera þær stöð-
ugri. Raðir af flötum steinum eru á milli stoðarhol-
anna og á þeim hafa hvílt syllur; undirstöður fyrir
stafþilið. Gólfið hefur verið úr timbri fyrir utan
norðausturhorn kirkjuskipsins sem var hellulagt
og er hugsanlegt að altarið hafi staðið þar. Merki
eru um að bekkur hafi verið meðfram suðurveggn-
um. Líklegast hefur verið torfþak á bænhúsinu,
en engir torfveggir (7). Kirkjubyggingar af þess-
ari gerð þekkjast til dæmis í Noregi og eru elstu
mannvirki sem byggð eru þar með þessari tækni
tímasett til 12. aldar (8). Seinni tíma viðbót við
yngra bænhúsið er forkirkja sem afmörkuð er af
tveimur stoðarholum við vesturenda þess. Yngra
bænhúsið hefur ekki verið stórt, aðeins 3,5x5,5 m
að utanmáli (9). Umhverfis bænhúsin og inni í for-
kirkju í yngra bænhúsinu eru grafir og þegar þetta
Mynd 1.
er ritað er vitað um 100 grafir í kirkjugarðinum á
Hofstöðum og búið að grafa upp 75 þeirra, alls 78
beinagrindur, en í þremur gröfum voru tvö börn
grafin saman. Gjóskulög á staðnum og kolefna-
greiningar á birkigreinum sem komu úr hruni úr
eldra bænhúsinu benda til þess að grafið hafi verið í
kirkjugarðinum frá 11. fram á 15. öld. Ekki er hægt
að segja til um á þessu stigi hvenær yngri kirkjan
var byggð, en í gólfi hennar fundust leirkersbrot,
líklegast úr könnu, hugsanlega Aardenburg Ware
sem framleitt var í Flandri í Belgíu. Hægt er að
tímasetja ílátið til 13.-14. aldar (10) sem gefur
vísbendingu um hvenær bænhúsið hefur verið
í notkun. Nákvæmari greining á aldri einstakra
grafa hefur enn ekki fengist. Flestar grafirnar eru
í fjórum skipulögðum röðum austan við bænhúsin,
eða sunnan við þau, þar sem flestar barnsgrafirnar
eru. Konur liggja flestar í norðurhluta garðsins,
karlar flestir í suðurhluta og börn nálægt bænhús-
um, eins og þekkist í öðrum miðaldakirkjugörðum
bæði á íslandi og annars staðar í Evrópu (11).
Kista er í um helmingi grafanna á Hofstöðum,
einfaldar timburkistur sem hafa ekki varðveist,
heldur sést einungis ,skuggi‘ þeirra, timbrið hefur
506 Læknabladið 2005/91