Læknablaðið - 15.04.2006, Qupperneq 76

UMRÆÐA & FRÉTTIR / SAGA INNRENNSLISLYFJA
Úr sögu innrennslislyfja á íslandi með ívafi
eigin minninga og brotlegrar minjavörslu
Þorkell
Jóhannesson
dr. thorkell@sinmet. is
Höfundur er læknir, prófessor
úr embætti.
Stungulyf - Innrennslislyf:
Skilgreiningar og upphaf
Innrennslislyf eru afbrigði af stungulyfjum. Stungu-
lyf eru annað tveggja veigamestu lyfjaforma sem
fullgerðum lyfjum er komið í til lækninga (hitt er
töflur). Stungulyf tóku að tíðkast á síðari liluta
19. aldar. Notkun þeirra óx þó fyrst að marki er
komið var fram á 20. öld. Lyfjadælur og holnálar
(syringes) eru forsenda notkunar stungulyfja.
Hvorttveggja þekktist í frumstæðum útgáfum upp
úr 1850, en átti fyrir höndum áratugalanga þróun
til þess er við þekkjum í dag.
Meginskilgreining á stungulyfjum (lat.: inject-
abile; injectabilia; merkir eiginlega lyf sem „kastað
er inn“) er sú að það séu fullgerð lyf í vökvaformi
ætluð til innspýtingar (inndælingar) í eða gegnum
húð, slímhúð eða vessahúð. Ein meginkrafa til
stungulyfja er að þau séu sæfð (steríl) og fram-
leidd með smitgát (aseptískt). Stungulyf skulu enn
fremur vera án tandurefna (án pýrógena), en það
eru lífræn efnasambönd (ekki síst leifar baktería)
sem valdið geta hækkuðum líkamshita. Þá skulu
stungulyf vera sem næst jafnþrýstin (ísótón) við
venjulegt saltvatn (0,9% NaCl), en það er látið
jafngilda utanfrymisvökva í líkamanum. Lausn
sem er jafnþrýstin við venjulegt saltvatn (metið
með mælingu á frostmarkslækkun) á því ekki að
skaða frumuhimnur í líkamanum fremur en það.
Innrennslislyf (dreypilyf, lat.: infundibile; in-
fundibilia) rnerkir lyf sem „hellt eða rennt er inn“.
Sömu meginskilgreiningar eiga við innrennslislyf
og stungulyf. Þrennt aðgreinir þó einkum þessi
tvö lyfjaform: rúmmál vökva, tímalengd gjafar og
aðferð við gjöf. Rúmmál stungulyfja sem gefið er í
einu er mjög sjaldan meira en 20-50 ml. Rúmmál
innrennslislyfja er nær alltaf meira en þessu neniur.
Stungulyf eru gefin á stuttum tíma (fáum mín-
útuni í hæsta lagi), en innrennslislyfjum er rennt
inn á lengri tíma (til dæmis V$-2 klukkustundum).
Stungulyfjum er þrýst inn með bullu í dælu, en
innrennslislyf eru oftast látin renna inn í líkamann
um slöngu og holnál úr íláti sem haft er hærra en sá
sem lyfið fær (1).
Notkun innrennslislyfja er nátengd skurðlækn-
isfræði og svæfingalæknisfræði og framförum í
þessum greinum læknisfræði. Eftir því sem skurð-
læknar lögðu í aðgerðir á sífellt veikara fólki og
raunar einnig á fleiri líffærum en áður er leið á
20. öld, því meiri þörf varð að bæta sjúklingum
vökvamissi eða saltmissi í formi innrennslislyfja.
Sama gerðist með síaukinni djörfung í meðferð
brunaslysa. Þróun svæfinga á árunum fram að
síðari heimsstyrjöldinni 1939-1945 og raunar sá
hildarleikur allur skipti vissulega miklu máli. Hér
skal þess samt réttilega getið að innrennslislyf má
ekki einungis nota til þess að gefa sölt eða næring-
arlausnir heldur einnig mikilvirk lyf. Slík notkun
innrennslislyfja hefur færst í vöxt á síðari árum.
Segja má að íslenskir læknar og heilbrigðisyfir-
völd hafi tekið fremur seint við sér um framleiðslu
og notkun innrennslislyfja. Það var þannig komið
vel fram yfir 1950 þegar skipuleg framleiðsla inn-
rennslislyfja hófst hér á landi. Má það vafalaust
enn fremur tengja því að fyrsti lærði svæfingalækn-
irinn kom ekki til starfa á Landspítalanum fyrr en
1951. Þegar saman fór að lærðir svæfingalæknar
og djarfir og vel menntaðir skurðlæknar kæmu til
starfa á Landspítalanum á þessum árum, hlaut að
koma að því að heimagert bauk við framleiðslu á
innrennslisvökvum í skaftpottastíl á spítölunum
sjálfum viki fyrir skipulegri framleiðslu þessara
lyfja. Sama átti við blóðgjafir, en Blóðbankinn var
settur á laggirnar í lok árs 1953.
Aður en vikið verður að upphafi framleiðslu
innrennslislyfja á árinu 1954 langar mig að koma
að sérstakri minningu frá stúdentsárunum sem nú
líkjast fornöld og lítilli hugleiðingu um það hve
lítt virðist vera hugað að varðveislu ýmissa lækn-
isfræðilegra minja.
Innrennslisvökvi búinn til á Kleppsspítala
1953
Haustið 1953 var ég ásamt tveimur öðrum stúd-
ent á Kleppsspítala. Þetta var um það bil ári áður
en farið var að nota klórprómazín til lækninga á
geðveiku fólki (sjá mynd 1). Largactil (klórpró-
mazín) var skráð í lyfjaverðskrá 1.9.1954. Allar
líkur benda til þess að það hafi fyrst verið notað
á Kleppsspítala þá um sumarið (yfirlæknir var dr.
med. Helgi Tómasson, 1896-1958). Fyrir þennan
tíma voru engin lyf þekkt er verkað gætu sértækt á
geðsjúkdóma, ef undan er skilið litíum sem byrjað
var að nota á röngum forsendum sem róandi lyf
árið 1949 (2). Lyfjagjöf handa geðveiku fólki tók
einmitt á þessum árum fyrst og fremst mið af því
að slæva sjúklingana og róa eftir þörfum til þess að
gera þá meðfærilegri, og í öðru lagi tók hún mið af
328 Læknablaðið 2006/92