Læknablaðið - 15.05.2011, Blaðsíða 32

SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
teingt þarvið kapítula, innihaldi af lækningabók þeirri, sem hann hafði
skrásett, frá því hann kom hingað til lands 1772 ... Bók þessa ... endurbætti
hann eptir hendinni, eins og lækningatilraunir hans gáfu honum efni til,
uns hann deyði ... 1801. ... Sökum þess, að einginn gaf sig fram, er hvetti
til prentunar nefndrar bókar, lá hún í dái, uns Bókþrykkjari G[uðmundur]
Schagfjord og Apothekarasveinn Haldór Arnason oðludust, sá fyrri afskrift
bókarinnar, en hinn aðalritið, sem afritaði það 5 eða 6 sinnum fyrir vini sína.
Árið 1828 kom þessum saman um að útgefa þessa á prent, og til til að gjora
hana sem fullkomnasta, feingu þeir Landlæknir Thorsteinsen til að lesa
hana ígegnum, og lagfæra hvað áfátt vera kynni, en embættis annir hans
leyfðu honum ekki tóm til, að gjöra það svo vel, sem hann vildi. Þessa vegna
fengu þeir Schagfjord og Haldór Amason, þeim æfða og lærða Handlækni
S[veini] Pálssyni, til allrar umbótar þeirrar, er honum væri moguleg, hvað
hann trúliga gert hefir, er sést af skíringargreinum hans í bók þessari...
Boðslistar voru útsendir til allra presta í landinu, en komu fátækir
tilbaka, og nokkrir aldrei. Auk þessa kom þá bilting í Prentverks stjómina
hér: Conferenceráð Stephensen frásagði sér hana framvegis, uppsagði
Schagfjord þjónusu við það verk og veik honum á burt, en Haldór
missti sjón sína og yfirgaf Apóthekið. Ímillitíð sendu þeir bónarbréf sitt
til Heilbrigðisráðsins í Kaupmannahöfn, leiðbeindu með vitnisburði
Landlæknis um bókarinnar nytsemi fyrir almenning, um leyfi til að láta
hana á prent út ganga ...12
Det Kongelige Sundheds-Collegium skrifaði landlækni 5. maí
1829 á þá leið að þar sem stofnunin þekki ekki til bókarinnar
verði ekki dæmt um gildi hennar. Talið sé að ekkert mæli gegn
því að bókin verði látin á þrykk út ganga, þar sem landlæknir
hafi yfirfarið hana og komizt að raun um að hún sé við hæfi og
nytsamleg og að auki sé ekkert við innsend recept að athuga.12
Næst á eftir ávarpi Thorsteinsens landlæknis er örstutt kveðja:
Þar eg hefi þess nú var orðið, að síðan áðumefnd boðsbréf útkomu, enn þótt
svo fáir teiknuðu sig, sem kaupendur, á því tímabili, hafa þó margir frétt
eftir, hvort þessi ecki mundi útkoma; margir hafa einnig í ljósi látið laungun
sína til að eignast hana; svo hefi eg, ecki í ábata von, því útgáfa bókarinnar
kostar mig æma peninga, heldur framar rækt og elsku til landa minna,
keypt af Schagfjord og H[aldóri] Amasyni, forlagsrétt þeirra til að útgefa
bókina á minn eiginn kostnað, og þarvið hleypt mér í verulegar skuldir.
En - vonin, heiðmðu landar! gleður mig, að þér bæði hafið þau not af bók
þessari, sem tilætluð em, og ég fái líka kostnað minn endurgoldinn.
Bessastöðum þann 20. júní 1833. Þorsteinn Jónsson.12
Á forsíðu Lækningabókar fyrir almúga er útgefandinn kynntur
sem Þorsteinn Jónsson stud. theol. og um hann segir í íslenzkum
æviskrám:
Þorsteinn Jónsson Kúld (25. nóvember 1807-20. nóvember 1859).
Kaupmaður og bóksali í Reykjavík. Foreldrar: Síra Jón Jónsson að Auðkúlu
(biskups Teitssonar) og kona hans Jómnn Þorsteinsdóttir, Jónssonar.
Tekinn í Bessastaðaskóla 1826, varð stúdent 1831, með heldur góðum
vitnisburði. Stundaði kennslu, var sýsluskrifari í Mýrasýslu 1837-8. Settist
að í Reykjavík og kostaði bækur til prentunar ... Varð kaupmaður þar 1844.
Gegndi ýmsum trúnaðarstörfum í þágu bæjarins ...20
Jón Steffensen hefir fjallað nánar um þau handrit lækninga-
bókarinnar, sem enn eru varðveitt og um prentsöguna alla4 og
vísast til þess.
Um hvað fjallar Jón Pétursson í lækningabókinni?
Lækningabókin er á 222 síðum og er efninu skipt í tíu kafla:
I. Um algengustu barnasjúkdóma á íslandi (§1-69)
II. Um kvenlega sjúkdóma (§70-107)
III. Um almennustu sjúkdóma á körlum og konum (§108-216)
IV. Um nokkra tilfallandi útvortis sjúkdóma (§217-272)
V. Um blóðtökur (§273-287)
VI Um uppsölu- og búkhreinsandi meðöl (§288-)
VII. Um klýster og stólpípur (§298-305)
VIII. Um spansflugur, sáley, hánka og baun (§306-312)
IX. Um hvemig sjúkdómi skal lýsa fyrir fráverandi lækni (§313-317)
X. Um læknisdóma, mæla og vigt (§318-320)
, , -
3loitö Uetiiföfottsr
•í'fliiH.tfni* KcrMíiibinoa frá 1776 til 1801
ft)iú' alimiðrt.
—
?)jirle|Iii, aiifiii D<i enbiirbatt
flf
Ha.tfWiiM 3íni sporfícinsfrmi
Cft
.<;mibl(tfnl SVCÍUÍ 1)álöfl)lli,
Ulft/ftn
lepfi eué Xeminðliftft .tJeilbriflbitf:!
»r
tyorffeini Sdnðfpni
Slud. Throl.
ítaupinannaljöfH.
•*nfh» bja Ocfí'mffjarfl G. l'. SScllrr,
* fcflnab 111 g r f a r a n I.
18 3 4.
Titilsíða rits Jóns Péturssonar
læknis, Lækningabók
fyrir almúga, sem lit kom í
Kaupmannaliöfn árið i834.
Ljósmynd: Helgi Bragason/ ■
Landsbóksafn íslands -
Háskólabókasafn.
Á síðu 223 hefst aðalregistur og er vísað til þeirra greina þar sem
heitin koma fyrir. Síðan fylgir registur innlendra urta sem í bókinni
eru nefndar, með þeirra bótanísku nöfnum, en Jón Pétursson taldi
að þessar jurtir gætu komið í stað innfluttra jurta og vildi hann
með því forða sjúklingum sínum frá óþörfum útgjöldum. Aftast er
svo listi yfir þau 30 recept sem til er vísað í bókinni og eru þau hin
sömu og vitnað var til í bréfi heilbrigðisráðsins í Kaupmannahöfn
til landlæknis sem getið var hér að framan.
Hér ber að vekja athygli á því að bókin fær aukið vægi vegna
fjölmargra athugasemda Sveins Pálssonar neðanmáls. Lætur
hann Jón Pétursson jafnan njóta sannmælis og sé Sveinn annarrar
skoðunar en Jón, færir hann fram gild rök.
Jón Pétursson fjallar ekki um fæðingar eða sængurlegu, enda
hafði Halldór Brynjólfsson (1692-1752) biskup á Hólum stuðlað
að því að ritið Sá nýi yfirsetu kvenna skóli eður stutt undirvísun um
yfirsetu kvenna konstina2' var prentað á Hólum árið 1749 og var
fyrsta kennslubókin í ljósmóðurfræði sem út kom á íslenzku. Bragi
Þorgrímur Ólafsson gekk frá textanum til prentunar á ný árið 2006
og í inngangi að verkinu eru greinargóðar upplýsingar um verkið,
tilurð þess og viðtökur.22
í hvaða lækningarit vísuðu Jón Pétursson og Sveinn Pálsson?
Jón Pétursson vísar í receptalistanum (No. 8) í „Herra Rósensteens
Bamapillur". Þar er augljóslega vitnað til sænska læknisins Nils
Rosén von Rosenstein (1706-1773). Hann var kjörinn í Konunglegu
sænsku vísindaakademíuna við stofnun hennar árið 1739 og þar
var einnig með frá byrjun læknirinn Carl von Linné (1707-1778).
Arið 1740 sóttu þeir báðir um prófessorsstöðu í grasafræði við
Uppsalaháskóla. Heiðurinn féll Rosén í skaut, en árið eftir var Linné
útnefndur prófessor í læknisfræði í Uppsölum. Árið 1742 sóttu þeir
um konunglegt leyfi til þess að skiptast á embættum. Var það veitt
og var samstarf þeirra gott úr því.
Sænska akademían tók sér snemma fyrir hendur að miðla
vísindaþekkingu til almennings í því skyni að bæta heilsufar
þjóðarinnar. Af hálfu ríkisins voru uppi áform um að draga úr
ungbarnadauðanum, því að um fjórðungur bama dó á fyrsta
aldursári og um þriðjungur innan fimm ára aldurs. Rosén var
falið að rita greinar um bamasjúkdóma og meðferð ungbarna fyrir
Sænska almanakið sem kom út í 150.000 eintökum. Kom fyrsta
greinin árið 1753 og sú síðasta árið 1771.
Árið 1764 kom út bók með því efni sem þá lá fyrir um barnasjúk-
dóma og varð Rosén þar með fyrstur manna til þess að gefa út sér-
312 LÆKNAblaöið 2011/97