Læknablaðið - 15.05.2011, Blaðsíða 33

SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
staka kennslubók í þeim fræðum.23'24 Bókin náði mikilli útbreiðslu
og fylgdu fjórar aðrar útgáfur á sænsku til 1851, sex á þýzku (1766-
1798), tvær á hollensku 1768 og 1779 og ein á dönsku, sem Sveinn
Pálsson vitnar til í skýringargrein við §42. í §67 segir Sveinn að hinn
„nafntogaði svenski herra af Rosenstein" hafi skrifað bók eina um
barnasjúkdóma og neðanmáls segir hann: „Þessi ágæta almúgabók
er á dönsku snúin af Dr. medic. P. Chr. Abildgaard, og prentuð í
Kaupmannahöfn 1769". Auk þessa komu fram til 1798 út þýðingar
bókarinnar í Englandi, á Frakklandi (þrjár útgáfur), Ítalíu (fjórar),
Austurríki (tvær) og sitt hvor á tékknesku og ungversku.
Sveinn Pálsson vitnar í þýzka lækninn Christoph Wilhelm
Friedrich Hufeland (1762-1836), sem sagður var jafn frægur heima
fyrir og þeir Goethe, Herder og Schiller. Voru þeir andans jöfrar
raunar í sjúklingahópi Hufelands meðan hann var líflæknir við
hirðina í Weimar. Hufeland gaf út Joumal der practischen Arzney
und Wundarzneykunde á árunum 1795 til 1835 og safnrit um System
der praktischen Heilkunde á árunum 1818-1828. Þekktast verka
Hufelands er ritgerðin Makrobiotik oder Die Kunst, das menschliche
Leben zu verldngern (1797).25 Hefir hann þar skilað til komandi
kynslóða kenningum Hippókratesar, Aristótelesar og Galens um
mikilvægi hollrar fæðu fyrir heilsuna og langlífi. Hufeland lagði
þannig til heitið á næringarstefnu (macrobiotics), sem hefir öðlast
nýtt líf á okkar tímum fyrir áhrif frá Austurlöndum. Það er áður-
nefnt rit Hufelands sem Sveinn Pálsson vitnar til í skýringargrein
sinni við §68 í Lækningabók fyrir almúga. Ólafur Jónsson læknir
hefir nýlega ritað ítarlega grein um Svein Pálsson og ævi hans og
er vísað til þess.26
Hér skal látið staðar numið en það er von mín að innan tíðar
takist að endurútgefa ritið um iktsýkina, svo og og lækningabókina,
með viðeigandi umfjöllun og skýringum. Jón Pétursson var slíkur
andans afreksmaður, að hann á það skilið að honum sé verðugur
sómi sýndur, þó seint sé.
Heimildir
1. Blöndal LH, Jónsson V. Læknar á íslandi. Sögufélagið, Reykjavík
1944.
2. Jónassen JÞ. Um læknaskipun á íslandi. Tímarit hins íslenzka
bókmenntafélags 1890; 11:194-5, 226-8.
3. Annáll nítjándu aldar. Safnað hefur sjera Pjetur Guðmundsson
frá Grímsey. Útgefandi: Hallgrímur Pjetursson, Akureyri 1912;
1:14-5.
4. Steffensen J. Jón læknir Pétursson og lækningabók hans. Árbók
Landsbókasafns íslands 1986; 12: 40-9.
5. Flora Danica. Det er Dansk Vrtebog. Med storste Fljd oc Umage
elaborerit aff Simone Paulii Anatom. Chirurg. Ac Botan. Prentet
i Kiobenhafn aff Melchiore Martzan Aar 1648. 4°. 4 dele. 746
blade.
6. Steffensen J. Flora Danica á íslandi. Árbók Landsbóksafns
íslands 1982; 8:11-26.
7. Peter Wagner, sem um árabil starfaði í Botanisk Centralbibliotek
í Kaupmannahöfn, hefir veitt eftirfarandi upplýsingar: Det er
rigtigt, at Johann Gerhard König rejste pá Island pá vegne af
Flora Danica og vendte hjem med en del fro, pressede planter
og gouacher af tegninger. Jeg har gennemgáet alle de bilag, der
findes i de kongelige regnskaber (Chatol- og Partikulærkassen)
og Jon Peturssons navn optræder ikke I disse bilag. Det
oprindelige komplette arkiv brændte i 1884. Det kan altsá ikke
pávises, at han har haft noget med værket at gore. Det betyder
ikke, at han ikke har haft med det at gore, det betyder kun, at
man ikke kan pávise, at det har været tilfældet. Da bevillinger
fra den kongelige kasse normalt er tildelt bestemte personer,
udbetales de tilhorende kontanter til dem. De kan derefter give
dem videre. Det var dog indtil 1770 normalt sádan, at udgiveren
Oeder fik lov til at udbetale evt. lon eller honorar direkte. Ved
hjemkomsten fra Island f. eks. medbragte König en række
tegninger for hvilke der udbetaltes et belob, samtidig med at
værkets tegner fik en sum for at rette dem til eller tegne dem
om. Jeg kan altsá ikke henvise til arkivalsk dokumentation for,
at Jón Petursson har fáet direkte lon eller honorar for at bidrage
til Flora Danica.
8. Jónsson B. íslenzkir Hafnarstúdentar. Bókaútgáfan BS, Akureyri
1949.
9. Pétursson J. Den saa kaldede Islandske Skiörbug, beskreven
udi en kort afhandling af Johannes Petersen, Philosophiae
Baccalaureo og Med[ecinae] Studioso. Soröe, 1769. Trykt hos
Jonas Lindgren, det Ridderlige Akademies Bogtrykker.
10. ísberg JÓ. Líf og lækningar. íslensk heilbrigðissaga. Hið íslenska
bókmenntafélag, Reykjavík 2005:158.
11. Jóns Péturssonar Handlæknis Norðlendinga frá 1775 til 1801
Lækninga-Bók fyrir almúga. Yfirlesin, aukin og endurbætt
af Landsphysikus Jóni Þorsteinssyni og Handlækni Sveini
Pálssyni. Utgéfin með leyfi ens Konungliga Heilbrigðis-Ráðs
af Þorsteini Jónssyrú Stud. Theol. Kaupmannahöfn. Prentuð hjá
Bókþrykkjara S.L. Moller á kostnað Utgefarans 1834.
12. Stutt Agrip um Icktsyke eður Lidaveike, Hvar inne hun er
wtmaalud, med fleirstum sijnum Tegundum; Þar eru logd Raad,
hvorsu hun verde hindrud og læknud. Samannteked af Jone
Peturs Syne, Chirurgo i Nordur-lande.... Prentad aa Hoolum i
Hialtadal, Af Gudmunde Jons Syne, 1782.
13. Jónsson H. Evidence of Rheumatoid Arthritis in an Icelandic
textbook from 1782. Sydsvenska Medicinhistoriska Sállskapets
Arbok 1992.
14. Jónsson H, Helgason J. Rheumatoid Arthritis in an Icelandic
Textbook from 1782. Scand J Rheumatol 1996; 25:134-7.
15. Isl. Joum. 6, nr. 470 og 793. Skjalaskrár Þjóðskjalasafns íslands
B10,16,13,1785,1786.
16. Þjskjs. Rtk. 42,2,1786-1788, Islands Joumal 7, fskj. nr. 104.
17. Jón Pétursson. Orsakir til sjúkdóma á íslandi, yfirhofud. Rit
þefi íslenska Lærdóms-ListaFélags. Ellefta Bindini fyrir arit
MDCCXXX. Prentat í Kaupmannahöfn 1791 á kostnað Felagsins
hjá Jóhann Rúdolph Thiele, 107-169.
18. Jón Pétursson. Um líkamlega vidqæmni. Rit þefi íslenska
Lærdóms-ListaFélags. Þrettanda Bindini fyrir arit MDCCXCII.
Utkomit í Kaupmannahöfn 1794 á kostnað Felagsins hjá Jóhann
Rúdolph Thiele, 184-228.
19. Þjóðskjalasafn íslands: Skjalasafn stiftamtmanns nr. 105, III. Bréf
landlæknis til stiftamtmanns 1795-1803.
20. íslenzkar æviskrár frá landnámstímum til ársloka 1940. Tínt
hefir saman Páll Eggert Ólason, Reykjavík 1952; V. bindi: 217.
21. Sá nýi yfirsetu kvenna skóli eður stutt undirvísun um yfirsetu
kvenna konstina, til alminnilegrar nytsemi samanskrifaður í
dönsku og forbetraður af Balthazar Johann de Buchwald ... en
á íslensku útlagður af velæruverðugum og mjögvellærðum Sr.
Vigfúsa Jóns Syni presti að Hítardal og prófasti í Mýra Sýslu ...
Þrykktur á Hólum í Hjaltadal af Halldóri Eiríkssyni 1749.
22. Balthazar Johann de Buchwald. Sá nýi yfirsetukvennaskóli eður
stutt undirvísun um yfirsetukvennakúnstina.Bragi Þorgrímur
Ólafsson bjó til prentunar og ritaði inngang. Söguspekingastifti,
Hafnarfirði 2006.
23. Underráttelser om Bamsjukdomar och deras Bote-Medel.
Tilförene stycketvis utgifne uti smá Almanachoma, nu samlade,
tilökte och förbáttrade af Nils Rosén von Rosenstein, Kongl[ig]
Archiater, Riddare af Nordst[jámans] Orden. Stockholm, pá
Kongliga Wetenskapliga Academiens kostnad, tryckte hos
Direktför] Lars Salvius 1764. Textinn er í heimild 21.
24. Jágervall M. Nils Rosén von Rosenstein och hans lárobok i
pediatrik. Studentlitteratur, Lundi 1990.
25. Christoph Wilhelm Friedrich Hufeland. Makrobiotik oder
Die Kunst, das menschliche Leben zu verlángem.
Jena: Akademische Buchhandlung 1797. Dönsk þýðing: Konst
at forlænge det Menneskelige liv. Oversat af Werfel. Kjobenhavn
1800.
26. Jónsson Ó. Sveinn Pálsson, læknir og náttúmfræðingur. Fyrsti
læknirinn í Vestur-Skaftafellssýslu. Dynskógar. Rit Vestur-Skaft-
fellinga, Vík 2009:12; 29-49.
ENGLISH SUMMARY
Dissemination of medical knowledge to the public in lceland by a country doctor 1782-1834
Jón Pétursson (1733-1801) was an apprentice af thefirst Chief Medical Officer of lceland. In 1765 Pétursson enrolled in the Medical Faculty at the University of
Copenhagen. In 1769 with the Faculties approval he published a monograph on the so called lcelandic Scurvy. In 1770-71 Pétursson served as ship’s surgeon in the
Royal Danish Navy on an expedition to the Mediterranean. In 1772-1775 he served as an assistant to the Chief Medical Officer and the newly appointed apothecary,
who shared premises at Nes, Reykjavík. In 1775 he was appointed surgeon (chirurgeon) to the Northern District. Pétursson wrote two medical book while serving his
district, both being prepared now for republication.
A. The Lækningabók fyrir almúga (Leechbook for common people) published posthumously 1834, edited by Sveinn Pálsson surgeon. It was undoubtedly inspired by
the Swiss physician Tissot and his book Avis au peuple sur sa santé ou traité des maladies plus fréquentes 1761.
B. A treatise on rheumatism or dirorder of the joints (Stutt ágrip um iktsýki edur lidaveiki, 1782). In Scand J Rheumatol 1996: 25; 134-7 the authors point out
that Péturssons description of what he calls arthritis vaga encompasses these essential features: It is common, chronic, destructive, inflammatory polyarthritis,
sometimes with systemic manifestations. It affects peope of all ages and has a female preponderance. They state that only rheumatoid arthritis fulfills these
specifications. They conclude that medical history should give Pétursson credit for the first definite description of rheumatoid arthritis.
LÆKNAblaðið 2011/97 313