Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2006, Blaðsíða 166

HALLDÓR BJÖRN RUNÓLFSSON
Er framúrstefnan eftil vill póstm.ódemísk?
Marxisminn og Kommúnistaávarp hans eru því ágætt dæmi um það að
framúrstefnan er ekki einhlítt fyrirbæri; þ.e. hún stefnir ekki eindregið
framúr heldur teymir á efrir sér vænan skammt af hefðbundinni hug-
myndaffæði sem gerir hana í meira lagi mótsagnakennda. Hér ber þó að
hafa í huga að þeir Karl Marx og Friedrich Engels voru eins frjálslyndir
og upplýstir í samfélagslegum efnum og unnt var að vera á ofanverðri 19.
öld. En eins og fram kemur í skrifum þeirra virðist sem ekki sé aðeins
verið að boða nýjungar á sviði hugmynda og tæknilegrar útfærslu heldur
gagnrýna jafnframt það sem miður fór í því sem stendur efrir af mis-
heppnuðum áætlunum og framkvæmdum fyrri tíðar. Urn leið og fram-
kvæmd er gagnrýnd er það auðvitað gert á forsendum vanefnda og skip-
brots sem trúlega eru óhjáHæmilegur fylgifiskur eða skuggahlið sérhvers
framtaks. Engin framkvæmd er svo fullkomlega skotheld að ekki finnst á
henni snöggur blettur. Ef engir skafankar liggja í augum uppi nægir að
bíða í ár, áratug, öld eða þaðan af lengur til að framkvæmd - hvaða nafhi
sem hún nefnist - láti nægilega á sjá til að teljast mistök.
Ef forsendur byltinga og byltingarkenndrar ffamúrstefnn eru atliug-
aðar nánar kemur í ljós að því lengra sem líður milli félagslegra og rnenn-
ingarlegra umbóta í einu þjóðfélagi er líklegra að óánægja grafi þar um
sig svo upp úr sjóði. Þetta eru í sjálfu sér engin ný sannindi, en hitt vill
gleymast að félagsleg og menningarleg framúrstefna sem rutt hefur sér
braut með nýjum stjórnarháttum eða nýrri menningarsýn, á þeirn mmi
erfiðar uppdráttar sem hefðir eru rótgrónari. Oft er látið að því liggja að
umbylting sem ekki tekur meira en fáeina mánuði eða ár geti breytt
margra alda venju eins og hendi væri veifað. Það er þó nær sanni að þjóð-
félag sem hneigist til íhaldssemi eigi erfitt með að reka af sér slyðruorð-
ið þó svo að fúnum stoðum sé feykt burt og mönnum sé búið hreint borð
til að láta hendur standa fram úr ermum. Það sannaðist því miður fljótt
á rússnesku byltingunni, stjórnmálalegri framúrstefnu bolsévika, að hún
átti erfitt með að lofta út skriffmnskunni og tortryggninni frá keisaratím-
anum á þeim ríflega sjötíu árum sem hún hafði til uinráða. Látið var að
ins hafi rutt öðrum og langtum mildilegri mjmsturgerðum fjölskylduhátta úr vegi til
mikillar raunar fyrir heildina, ekhi síst kvenfólkið. Varla verður annað séð af ritgerð
Engels en vont fari stöðugt versnandi í þessum efnum ef horft er á þróun samfélags-
ins ffá forsögulegum tíma til okkar daga í hnotskurn. Sjá sem dæmi; sama rit, bls.
389-390.
164