Þjóðlíf - 01.09.1987, Blaðsíða 44

LISTIR
og anda eylandsins, líka í Bandaríkjunum.
Hann hefur alltaf viljað vera sjálfum sér
nógur og vel varinn, með því skilyrði að hann
eigi greiða leið að auðlindum einhvers kon-
ar nýlendna. Þarfir fyrir einangrun og út-
þenslu eru samfara.
Listir og menningin áttu að berja að dyr-
um hinna sterku, sem eiga að styrkja hina
veiku sér og öðrum til sáluhjálpar; þannig
sanna þeir fyrir öllum mátt sinn og vald. Það
að hjálpa er ekki sjálfsögð mannúð, heldur
vottur um veldi þess sem styður. Meðal krist-
inna og ríkra engilsaxa hefur það verið álíka
mikið metnaðarmál að ráða yfir hjálpar-
stofnunum og ættarhöfðingjum í Afríku er
það stórt kappsmál að eiga margar eigin-
konur eða kvennabúr. En í ætt við þau hafa
hjálparstofnanir lengstum verið: í þeim slíta
sér „fórnfúsar“ konur.
Á ýmsan hátt hefur dugnaðarstefnan gef-
ist vel, af ýmsum ástæðum, sérstaklega með-
an engilsaxar réðu yfir auðlindum heimsins á
nýlendutíma sínum, og meðan Bandaríkja-
menn stunduðu ásókn í hráefni, eftir Heims-
styrjöldina síðari, sem var lúmskari en gamla
nýlendustefnan en lamaðist í síðustu olíu-
kreppu. Við það drógu auðfyrirtæki að sér
gjafmilda hönd til menntamála, lista og há-
skóla, þannig að ríkisháskólar í Bandaríkj-
unum standa sig orðið betur en hinir lof-
sungnu einkaskólar með „klifurviðinn", í
beinni og óbeinni merkingu.
Kenningu nýfrjálshyggjunnar hefur verið
það til framdráttar í lista- og menningarmál-
um, að engilsaxneskur almenningur hefur
aldrei verið kröfuharður á því sviði og óskað
að taka í sínar hendur kostnaðarsama há-
menningu. Lista- og menningariðkun hans
og afþreying hefur snúist mest um knatt-
spyrnu og það að vera glúrinn að veðja smá-
peningum um hitt og þetta yfir bjórglasi. List
millistéttanna hefur snúist um dálítið háleit-
ara efni, eins og dekur við dulræna reynslu,
það að skiptast á um að vera annað hvort í
andaglasi eða í stjörnulíkama eða andgufu
sem smýgur gegnum skráargat. Og ritlist
hennar hefur að meginmáli fjallað um afrek
við að kála gömlum kerlingum sem búa einar
í afskekktum húsum í úthverfunum. Stund-
um halda þær þó teboð, sem kemur sögu-
þræðinum vel, en lífsþráðurinn fer flatt á því,
enda er afleiðing smákökuáts og tedrykkju
sú, að kerlingarnar finnast dauðar í kjöllur-
um eða skógum daginn eftir. Fundinum fylg-
ir oft kattarmjálm úti í þoku. Síðan hafa
lögregluforinginn og undirtylla hans úr milli-
stétt einhver ósköp fyrir að upplýsa morð
sem hefur enga merkingu.
Dund við listiðju í svipuðum anda krefst
ekki mikils fjármagns. Svo ber hún sig líka
stórvel, sökum hins almenna áhuga, enda er
það að losna við gamalmenni gífurlegt þjóð-
þrifamál: þau bera sig ekki.
Á HINN BÓGINN hefur hámenning engil-
saxa verið glæsileg og á engu nástrái, fyrr en
kannski núna, því að hástéttirnar hafa lagt
• „í Ameríku eru engar hástéttir, heldur
auðstéttir, og þær hafa leyst vandann við að
kosta hámenninguna samkvæmt anda sínum:
með auglýsingabrellum."
rækt við hana og stundað hana af krafti.
Þetta á þó fremur um Bretland en Bandarík-
in. í Ameríku eru engar hástéttir, heldur
auðstéttir, og þær hafa leyst vandann við að
kosta hámenninguna samkvæmt anda sín-
um; með auglýsingabrellum. í þeim er allt
stórkostlegt og frábært, snilld verksins mærð
þótt það sé kannski ekki nema miðlungi gott.
Það gerir ekkert til, takmarkinu er náð; hinir
miklu auðmenn kjósa að eyða stórfé í að sjá
eða heyra eitthvað jafn stórkostlegt og
innantómt og duglegt og fénæmt og þeir eru
sjálfir.
Hinn mikli fjöldi beggja landanna fer þess
vegna á mis við hvers kyns list, það fyrir-
brigði sem andi einstaklingsins skapar í sam-
félagi sem er stærra en hann og voldugra. í
listinni er alltaf verið að halda valdinu í
skefjum og á mottunni, með einföldum og
veikbyggðum aðferðum. Og þess vegna ætti
hún að vera fyrir hinn mikla fjölda, ekki
undirgefin honum og sem verslunarvara á
markaði fyrir hann, heldur á hún að vera
ögrun við allt, listin að egna og vekja.
MENNING OKKAR íslendinga er hvorki
fjölbreytileg né margvíð og djúpstæð, nema á
sumum sviðum, en í henni er hvarvetna sitt
lítið af hverju. Þess vegna er það í ætt við
fjarstæðu að reyna að laga íslenskt menn-
ingarlíf eftir engilsaxneskri menningar-
pólitík. Í fýrsta lagi fyrir þá sök að hjá okkur
eru engin skörp skil milli há- og lágstétta,
stétta sem eiga hvor um sig sín einkenni,
heldur eru hér hópar manna sem hafa lært
aðferðina við að eignast fé og svo hinir sem
eru að vinna fyrir því ævilangt án þess að
eignast það. En meginþorri íslendinga valsar
milli skilanna. Og það er hann sem neytir
þess sem er á boðstólum, ekki beint af áhuga
eða af því hann hefur komið sér upp menn-
ingarhefð, heldur er hann rekinn áfram af
eirðarleysi og festir hugann hvergi í langan
tíma. Þetta kynlega sambland sem er ekki
stétt, þjóðfélagslega séð, hefur í sér meiri
forvitni en beinlínis bolmagn til að geta sval-
að henni. Og þess vegna hefur það komið
skyldunni til að standa straum af kostnaði
við menningu og listir, yfir á ríkið. Og hjá
okkur er það eina verulega risafyrirtækið,
þótt það sé varla stærra né auðugra en erlent
stórfyrirtæki.
Mér finnst að við ættum að reyna að halda
í þetta sérkennilega viðhorf okkar til ríkis-
valdsins, þannig að það haldi áfram að bera
kostnað af því sem er ekki beinlínis nauðsyn-
legt heldur undirstaða sérkenna okkar. Við
gætum lifað af án þess að eiga listir eða
menningu, en án þeirra glötuðum við sérein-
kennum okkar. Þess vegna er vonandi að
íslenska ríkið haldi áfram að lyfta undir með
listamönnum, þótt meðal þeirra gæti oft
heldur hvimleiðrar hneigðar til að gefa sig
einum um of að kotakjaftæði, sem er sam-
bland af hneykslun á öðrum og sjálfsupp-
hafning, í bland við volæði. Því þrátt fyrir allt
skapa þeir íslenska list, sem er okkur miklu
hollari en hin hræódýra, létta engilsaxneska,
að minnsta kosti ef hún er gleypt sem hrá-
meti. Við verðum til að mynda að fyrirgefa
íslenskum kvikmyndagerðarmönnum að
verk þeirra eru ekki gædd þeirri snillð
amerískra starfsbræðra að láta lúxusbíla vera
stöðugt að aka annað hvort gegnum glugga;
svo glerið þeytist eins og haglél, eða húsvegg1
sem eru hér úr steini. Eins er erfitt fyrir
íslenska rithöfunda til dæmis að koma göml'
um konum fyrir kattarnef þannig að unaðs-
hrollur fari um lesandann, vegna þess að að-
hlynning á elliheimilum er orðin að hefð og
þykir sjálfsögð. Svo höfum við aldrei orðið
kristin á þann hátt að við höfum kafað niður1
reyfara Gamla testamentisins, eins og engil'
saxneskar þjóðir, forfeður okkar fundu þar
ekki nógu blóðuga bardaga og við erum enu
undir því erfðaoki. Þó hefur kennslukona
reynt að trúa mér fyrir því að ef barnabók
eigi að verða vinsæl hjá börnum sé nauðsy11'
legt að kála í henni að minnsta kosti einu>
kerlingu.
En það sem vegur þyngst á metunum er-
að lífsbaráttan í þessu harða landi hefur
hingað til veitt íbúunum tækifæri til að
útrás fyrir þann innri ofsa sem býr í hverjun'
manni, þangað til núna: munaðarlífið rekuf
fólk til að leita að svölun hans í kvikmynóu111
úr vídeóleigunum, því að ofbeldið í Sögunu111
er orðið of tyrfið fyrir það og meira framan
en hið útlenda. Slíkir andlegir útilegurnenn
erum við orðnir, eftir að við stofnuðum L
veldið til að njóta efnahagslegs og innr
frelsis.
• Guðbergur Bergsson
44