Þjóðlíf - 01.02.1989, Blaðsíða 44

MENNING
Tröllin voru sminkuð og klædd í búninga í
Reykjavík og síðan keyrð þannig á opnum
vörubíl á tökustað. Sagt var að eitt sinn hafi
drukkinn maður komið eftir veginum og rek-
ið augun í tröllin á pallinum. Við það mun
hafasnarrunniðafmanninum, — hannhefur
haldið að hann væri kominn með hressilegt
deleríum! Þegar Óskar Gíslason frumsýndi
Síðasta bæinn í dalnum var Austurbæjarbíó
nýtekið til starfa. Vinsældir myndarinnar
voru slíkar að biðröðin í miðasölunni náði út
úr dyrum, meðfram húshliðinni, fyrir hornið
og meðfram næsta vegg.“
Þú ferð aftur utan til náms í lok sjötta
áratugarins?
„Ég var tvo vetur í Vínarborg af því að mér
fannst ég vera að lognast út af, langaði að
komast í nýtt umhverfi og kynnast nýjum
straumum. Þó að Tónlistarfélagið fengi
ýmsa listamenn hingað til lands og marga
ógleymanlega þá var það ekki nóg. Mér
fannst mjög skemmtilegt að fara þótt það sé
erfitt fyrir konu að slíta sig burt frá fjölskyldu
en ég hafði afskaplega gott af þessu. Og
Austurríkismenn eru auðvitað allt önnur
þjóð en Þjóðverjar. Þeir eru eins og kampa-
vín. Þjóðverjar eru agaðir en geta verið glað-
ir og kátir fyrir því. Austurríkismenn eru
líkari ítölum, keyra að minnsta kosti bíla á
sama hátt, — eins og skrattinn sé í aftursæt-
inu, en þessar tvær þjóðir þola samt ekki
hvor aðra.“
Þjóðlög og þulur
Þú varðst fyrst til að taka fyrir íslenskar
þulur og hefur einnig fengist við þjóðlög.
Hvenær vaknar áhugi þinn á þeini?
„Ég man það nú ekki. Um tíma var stúlka
hjá okkur sem kvað og kunni þulur. Ég sá um
dagskrá fyrir börn og vann þá mikið upp úr
Vísnabókinni. Ég fann að margt í þessu féll
vel að því sem ég hafði lært. Þegar ég hef
verið að leita að lögum hjá gömlum konum
þá segja þær að þær syngi ekki lög heldur
kveði aðeins í eins konar síbylju. í útsetning-
um mínum hef ég reynt að halda einfaldleika
þessara laga, forðast að gera nokkuð sem
getur skert laglínuna eða tekið frá henni.
Sum þululaganna hafa kannski ekki nema
þrjá tóna eins og Upp í háa hamrinum, eða
fjóra líkt og Táta, Táta. Ég hef ekki safnað
þessu markvisst heldur hefur meira verið
hringt í mig, til dæmis hafði ein föðursystir
mín samband við mig og spurði hvort ég
ætlaði að láta sig fara í gröfina með ákveðið
lag! Ég hef tekið nokkuð upp úr íslenskum
þjóðlögum sem Bjarni Þorsteinsson safnaði,
einkum það sem hann hefur frá séra Sig-
tryggi Guðlaugssyni á Núpi. Hann hefur
geymt allt það sem er hreinræktað og hefur
ekki orðið fyrir þýskum eða norrænum áhrif-
um.
Fyrr á öldum bannaði lútherska kirkjan
vikivaka hér á landi, þessa gömlu þjóðdansa
og kvæðin sem voru sungin með þeim. Þann-
ig hvarf gleðin úr tónlistinni. Arngrímur
málari kom að utan á síðari hluta 19. aldar og
lék fyrir fólk norræn og þýsk lög fyrir norð-
an. Fólk tók þessu fegins hendi og lærði lög-
in. Þarna var mikið fjör. Um leið fórnaði það
íslenskum lögum. Mig minnir að það hafi
verið sumarið 1935 að ég heyrði á Siglufirði
tvo fulla kalla fara með stemmur sem end-
uðu á sérkennilegu flúri í lokin sem ekki er
hægt að skrifa út þar sem það munar kannski
bara kvarttóni. Um leið vissi ég að þetta var
íslenskt.
Grýlukvœði er dæmi um rammíslenskt
þululag, — það hefur endurtekninguna.
Skyndilega er hætt í miðri setningu og byrjað
aftur á henni og þá lokið við hana.“ Jórunn
raular fyrir mig: „Ég þekki Grýlu og ég hef
hana séð / hún er sig svo ófríð og illileg / hún
er sig svo ófríð og illileg með.“
„Sum „þjóðlaganna" í safni Bjarna Þor-
steinssonar eru ekkert annað en norræn eða
þýsk lög sem hafa borist til landsins. Þau geta
ekki verið íslensk af því að það er ekkert
íslenskt við þau. Ég hef líka samið lög við
gamlar þulur eins og Það á að gefa börmtm
brauð. Popparar hafa gert dálítið af því að
flytja þulur þannig að þetta starf mitt hefur
haft einhver áhrif. En þeir bæta bumbuslætti
inn í þær. Hann á að koma að innan, — það
þarf ekkert að lemja.“
Hjálmar H. Ragnarsson sagði í afmælis-
grein um þig í desembcr síðastliðnum að þú
sért umfram allt „tónskáid hinnar syngjandi
mclódíu, hvort sem henni er ætlað að hljóma
úr mannsbarka eða að vera leikin á hljóð-
færi.“
Jórunn er ekki alveg sammála þessu. Um
sönglögin sín segir hún: „Þau byrja mjög
smátt en hlaða svo utan á sig, eins og melód-
ían fái ekki merkingu fyrr en eftir drjúga
stund. Tökum bara Júnímorgun sem er við
ljóð eftir Tómas Guðmundsson." Hún stend-
ur upp og gengur að flyglinum og byrjar að
spila og syngur með. Regndropar falla á
píanóinu og þar fylgir tónlistin ljóðinu. Ljóð-
inu lýkur síðan á: „Ó, engan ég þekki sem
gæti gert þetta betur / en Guð að búa til
svona fallega jörð.“ „Undirstraumurinn vex
og breikkar og verður að mjög hljómmikilli
laglínu sem endar svo í undirspilinu eins og
sálmur. Annars er erfitt að skilgreina eigin
verk, maður er ekki alltaf að velta þessu fyrir
sér.“ Eftir dálitla umhugsun bætir hún við:
„Það er frekar að sterk hrynjandi einkenni
verk mín.“
Þú ert svolítið á annarri línu en Jón Leifs í
úrvinnslu þinni á þjóðlögum. Hann hafnar
hefðbundinni hljómfræði og semur mikið af
stórum og miklum verkum.
„Jón Leifs vinnur markvisst að því að
þurrka út alla aukatóna úr þjóðlögunum.
Hann hefur gert mjög fín tónverk og mörg
þeirra liggja algjörlega ósnert, hafa aldrei
verið flutt. Hann sagðist sjálfur ekki verða
vinsæll fyrr en árið 2000. Mér finnst þeir fáu
sem flytja hann ekki skilja hann; þeir skynja
ekki þessar andstæður. Áhersla á að vera
áhersla, eins og að höggva grjót, ekkert má
draga úr. En hann gat líka gert óskaplega
mjúk verk eins og Requiem um látna dóttur
sína sem er guðdómlegt, Vorhvöt við ljóð
Kambans og Máninn líður við Ijóð Jóhanns
Jónssonar. Þar nær hann hrikalegum áhrif-
um.
Það þarf stóra hljómsveit til að flytja verk
Jóns. Slíkt var ekki á færi íslendinga og er
kannski ekki enn. Auk þess notar Jón ýmis
hljóðfæri sem ekki voru til hér á landi þannig
að þau þurfti að flytja inn og flytjendur með.
Þeir sem helst hafa náð að túlka verk hans af
einhverju innsæi eru hljómsveitarstjórarnir
Jussi Jalas og Olaf Kielland."
„Það er dans í öllu sem ég
hef gert“
Þegar ég spyr Jórunni hverjir séu helstu
áhrifavaldar hennar í tónlist er fátt um ein-
hlít svör. Hún segist vera mjög hrifin af ung-
versku tónskáldunum Bela Bartók og Zoltan
Kodaly, einnig Gustav Mahler og enska tón-
skáldinu Benjamín Britten: „Allt sem Britt-
en gerir finnst mér vera satt og rétt, sérstak-
lega í trúarlegum verkum." Hún segir einnig
að Stravinskí sé sér hugstæður: „Hann er
rosalegur í ballettunum, — eins og í Petr-
úsku. Hann hefur svo margar stefnur. Hann
semur allt öðruvísi í París en í Bandaríkjun-
um. Þegar hann flyst vestur um haf fer að
gæta djass-áhrifa hjá honum. Ég er líka hrifin
af djassi og það er dans í öllu sem ég hef
gert.“ Það útskýrir kannski að einhverju
leyti danstilfinninguna í verkum Jórunnar að
hún var á unga aldri í ballettnámi hjá Ástu
Norðmann móðursystur sinni sem rak bal-
lettskóla í Reykjavík. Hún náði meira að
segja svo langt að vera boðið að ganga í
ballettskóla Konunglega leikhússins í Kaup-
mannahöfn. „Af því varð hins vegar ekki því
að mamma tók það ekki í mál.“
Af þessu má ljóst vera að Jórunn Viðar
verður ekki auðveldlega flokkuð undir ein-
hverja eina stefnu í tónlist. Jón Þórarinsson
hefur sagt að stíll hennar sé sérkennilegur,
frísklegur og oft mjög blæbrigðaríkur. Hún
heldur því sjálf fram að hún verði ekki sett á
bás með neinum sérstökum hópi tónskálda:
„Og ekki kalla mig kventónskáld, — ég tala
aldrei um karltónskáld.“
Jórunn starfar enn af fullum krafti í tón-
listinni. Hún kennir í Söngskólanum en að
auki eru tónleikar framundan með einsöngv-
urum. Ekki er hún heldur hætt að semja:
„Gyðjan heimsótti mig í dag“ segir hún við
mig. — „ef þetta kallar ekki á lag!“ og sýnir
mér ljóð eftir Guðmund Böðvarsson. Svo
tekur náttúrlega tíma að sinna tíu barna-
börnum. En þá hjálparað hún kemst fljótt og
vel yfir, — tók bílpróf fyrir tveimur árum og
keypti sér bifreið.
Pétur Már Ólafsson
44