Tímarit Máls og menningar


Tímarit Máls og menningar - 01.03.1955, Blaðsíða 116

Tímarit Máls og menningar - 01.03.1955, Blaðsíða 116
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAll fyrst í sambandi við afstæðiskenninguna og gagnrýnir hana fyrir ódíalektíska meðferð þessara hugtaka. Einkum ræðst hann á hug- myndir hennar um fjórvítt rúm. Ifann segir í því sambandi: ,,„Rúm“ afstæðiskenning- arinnar er að vísu aðeins þrívítt. En fjórða „víddin", sem er ekki annað en orð, er not- uð til að „skýra“ afstæður þess. Þar með er tigulkóngur dulrænunnar kominn í spilið. Hinn endanlegi „alheimur" er látinn „hvíla í“ einhverju, sem ekki er af þessum heimi. Það er jafn fráleitt að hugsa sér verund, sem ekki er í þrívíðu rúmi, eins og verund án rúms. Veruleiki án eiginda þrívíðs rúms er enginn veruleiki, heldur blátt áfram orð án merkingar.“ Þá snýr höfundur sér að hinum alkunnu þverstæðum Zer.ons. Dæmið um Akkilles og skjaldbökuna er algengt reikningsdæmi í skólum. Það er einfalt og auðleyst jöfnu- dæmi. En formrökfræðinni hefur hins vegar reynzt ókleift að ráða fram úr þverstæðum þess. Höfundur notar nú þetta dæmi til skýr- ingar á hugtökunum rúm og tími. Sýnir hann fram á, hvers vegna formrökfræðinni er um megn að leysa úr þverstæðunum og útskýrir jafnframt með díalektískri aðferð, í hverju galdur þeirra eða sjónhverfing er fólgin. — I þriðja lagi ræðir höfundur um óendanleikahugtakið og alheiminn, einkum í sambandi við kenningar Milnes. Þriðja greinin um náttúrufræðileg efni heitir Efni — líf — andi. Þar gerir höfund- ur grein fyrir þeirri skoðun sinni, að öll verðandi hinnar lifandi náttúru stefni að ákveðnu murki, miði að síaukinni skipu- lagningu orkunnar öfugt við hina líflausn náttúru, sem deifir orkunni. Það sé því rétt- mætt að tala um, að verðandi hinnar lifandi náttúru hafi „tilgang". Vitanlega er þá ekki átt við tilgang í neinni frumspekilegri merk- ingn, lieldur er hugtakið hér notað í víðtæk- um skilningi, látið ná til ómcðvitaðrar verð- andi jafnt sem meðvitaðrar. Enda leggur höíundur á það áherzlu, að vitundin út af fyrir sig sé engin fullnægjandi skýring á því, að viljaathöfn nær tilgangi sínum. Höf- undur segir: „I lxverri mannlegri athöfn horfum vér á þá staðreynd, að rás efnisveruleikans tekur ákveðna stefnu með allt öðrum hætti en í hinni dauðu náttúru og hægt er að segja fyrir um með tilstyrk þekktra eðlisfræði- legra lögmála. Vér segjum, að athöfnin hafi tilgang. Ifvað er þá dularfyllra við það, að þróun lífsins á jörðinni hafi ákveðna stefnu, liafi „tilgang" með sama hætti? Skyldi þessi sérstaða, sem menn hneigjast til að gefa meðvituðum athöfnum, ekki einmitt eiga rót sína að rekja til þess, að menn taka vit- undina út af fyrir sig sem fullgilda skýr- ingu, jafnvel þótt þeir geri sér þess ekki grein?" Sjötta ritgerðin er um viljafrelsið. Höf- undur hafnar bæði nauðhyggju og algeru viljafrelsi, „frelsi", sem sé óbundið af lög- málum tilverunnar. Jafnframt gerir hann grein fyrir hinu díalektíska viðhorfi marx- ismans. Höfundur skyggnist djúpt í þetta flókna vandamál og rýmkar, að mér virðist, nokkuð hina hefðbundnu skýrgreiningu marxista á viljafrelsinu. Tvennt er sérstak- lega vert að benda á í röksemdaleiðslu hans, vegna þess hve mikilvægt það er, og reyndar ómissandi, til skilnings á hinu díalektíska sjónarmiði. I fyrsta lagi: Lögmál tilverunn- ar má ekki skilja þeim frumspekilega skiln- ingi, að þau hafi verið til fullsköpuð frá tipphafi vega, heldur eru sífellt að skapast ný lögmál með hverju nýju stigi framvind- unnar. I öðru lagi: Þegar rætt er um inn- sýn í lögmál veruleikans, er ekki átt við inn- sýn óvirks áhorfanda, heldur geranda. Af þessu hvoru tveggja leiðir, að vér erum ekki aðeins fullnægjendur lögmála, lieldur og virkir þátttakendur í sköpun framvindunn- ar, sköpun lögmála. Höfttndur segir í grein- nrlok: 106
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124

x

Tímarit Máls og menningar

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tímarit Máls og menningar
https://timarit.is/publication/1109

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.