Tímarit Máls og menningar - 01.03.1955, Blaðsíða 116

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAll
fyrst í sambandi við afstæðiskenninguna og
gagnrýnir hana fyrir ódíalektíska meðferð
þessara hugtaka. Einkum ræðst hann á hug-
myndir hennar um fjórvítt rúm. Ifann segir
í því sambandi: ,,„Rúm“ afstæðiskenning-
arinnar er að vísu aðeins þrívítt. En fjórða
„víddin", sem er ekki annað en orð, er not-
uð til að „skýra“ afstæður þess. Þar með er
tigulkóngur dulrænunnar kominn í spilið.
Hinn endanlegi „alheimur" er látinn „hvíla
í“ einhverju, sem ekki er af þessum heimi.
Það er jafn fráleitt að hugsa sér verund,
sem ekki er í þrívíðu rúmi, eins og verund
án rúms. Veruleiki án eiginda þrívíðs rúms
er enginn veruleiki, heldur blátt áfram orð
án merkingar.“
Þá snýr höfundur sér að hinum alkunnu
þverstæðum Zer.ons. Dæmið um Akkilles og
skjaldbökuna er algengt reikningsdæmi í
skólum. Það er einfalt og auðleyst jöfnu-
dæmi. En formrökfræðinni hefur hins vegar
reynzt ókleift að ráða fram úr þverstæðum
þess. Höfundur notar nú þetta dæmi til skýr-
ingar á hugtökunum rúm og tími. Sýnir
hann fram á, hvers vegna formrökfræðinni
er um megn að leysa úr þverstæðunum og
útskýrir jafnframt með díalektískri aðferð,
í hverju galdur þeirra eða sjónhverfing er
fólgin. — I þriðja lagi ræðir höfundur um
óendanleikahugtakið og alheiminn, einkum
í sambandi við kenningar Milnes.
Þriðja greinin um náttúrufræðileg efni
heitir Efni — líf — andi. Þar gerir höfund-
ur grein fyrir þeirri skoðun sinni, að öll
verðandi hinnar lifandi náttúru stefni að
ákveðnu murki, miði að síaukinni skipu-
lagningu orkunnar öfugt við hina líflausn
náttúru, sem deifir orkunni. Það sé því rétt-
mætt að tala um, að verðandi hinnar lifandi
náttúru hafi „tilgang". Vitanlega er þá ekki
átt við tilgang í neinni frumspekilegri merk-
ingn, lieldur er hugtakið hér notað í víðtæk-
um skilningi, látið ná til ómcðvitaðrar verð-
andi jafnt sem meðvitaðrar. Enda leggur
höíundur á það áherzlu, að vitundin út af
fyrir sig sé engin fullnægjandi skýring á
því, að viljaathöfn nær tilgangi sínum. Höf-
undur segir:
„I lxverri mannlegri athöfn horfum vér á
þá staðreynd, að rás efnisveruleikans tekur
ákveðna stefnu með allt öðrum hætti en í
hinni dauðu náttúru og hægt er að segja
fyrir um með tilstyrk þekktra eðlisfræði-
legra lögmála. Vér segjum, að athöfnin hafi
tilgang. Ifvað er þá dularfyllra við það, að
þróun lífsins á jörðinni hafi ákveðna stefnu,
liafi „tilgang" með sama hætti? Skyldi þessi
sérstaða, sem menn hneigjast til að gefa
meðvituðum athöfnum, ekki einmitt eiga
rót sína að rekja til þess, að menn taka vit-
undina út af fyrir sig sem fullgilda skýr-
ingu, jafnvel þótt þeir geri sér þess ekki
grein?"
Sjötta ritgerðin er um viljafrelsið. Höf-
undur hafnar bæði nauðhyggju og algeru
viljafrelsi, „frelsi", sem sé óbundið af lög-
málum tilverunnar. Jafnframt gerir hann
grein fyrir hinu díalektíska viðhorfi marx-
ismans. Höfundur skyggnist djúpt í þetta
flókna vandamál og rýmkar, að mér virðist,
nokkuð hina hefðbundnu skýrgreiningu
marxista á viljafrelsinu. Tvennt er sérstak-
lega vert að benda á í röksemdaleiðslu hans,
vegna þess hve mikilvægt það er, og reyndar
ómissandi, til skilnings á hinu díalektíska
sjónarmiði. I fyrsta lagi: Lögmál tilverunn-
ar má ekki skilja þeim frumspekilega skiln-
ingi, að þau hafi verið til fullsköpuð frá
tipphafi vega, heldur eru sífellt að skapast
ný lögmál með hverju nýju stigi framvind-
unnar. I öðru lagi: Þegar rætt er um inn-
sýn í lögmál veruleikans, er ekki átt við inn-
sýn óvirks áhorfanda, heldur geranda. Af
þessu hvoru tveggja leiðir, að vér erum ekki
aðeins fullnægjendur lögmála, lieldur og
virkir þátttakendur í sköpun framvindunn-
ar, sköpun lögmála. Höfttndur segir í grein-
nrlok:
106