Tímarit Máls og menningar - 01.03.1957, Blaðsíða 48

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
lijá því komizt að beita vopninu, þá er þa'ð'
gert, en þá fyrst.
Eg ætla nú að halda áfram að rökstyðja
þá skoðun mína, að Þorgeir í Fóstbræðra
sögu beri ekki að skoða sem hugprúða
hetju, heldur vanstilltan vígamann.
Hið fyrsta, sem þá er fyrir hendi, er að
gera sér grein fyrir, hvaða dyggðir það voru,
sem menn urðu að bera í brjósti til þess að
kallast hetjur. Astæða er til að ætla, að orð-
ið drengskapur hafi fólgið í sér flestar þær
dyggðir, sem prýtt gátu sannan heiðurs-
mann: sá maður stóð öðrum mönnum þeim
mun framar sem háttalag hans var meira en
annarra manna í samræmi við drengskapar-
hugsjón almennings. Nordal segir (ísl.
menn. bls. 195): „Drengur er einarður,
hræsnislaus, hreinskiptinn, heldur reglur
hvers leiks, ef hann hefur gengizt undir
þær.“ Og (ísl. menn. hls. 188): „En nauð-
syn er að vita, að á elzta stigi er hann
(drengskapurinn) aðeins virðing mannsins
fyrir sjálfum sér, gæzla sóma síns.“
Um hreysti og hetjuskap kemst A. Heusler
svo að orði (Germanentum, bls. 49):
„— hreystin skipar öndvegi meðal hinna
germönsku dyggða. Hver eru aðalsmerki
hins hrausta manns? Norrænar bækur
svara: ekki fyrst og fremst vöðvastyrkur og
vopnfimi, heldurhin þrjú andlegu einkenni:
hugrekki, viljaþrek, æðruleysi frammi fyrir
dauðanum.“
Nokkru síðar talar hann um, að German-
ar hafi ekki krafizt þess af hetjum sínum, að
þær ynnu afrek né væru velgerðamenn, en
(Germanentum, bls. 53): „allt er undir því
komið, að hlutaðeigandi vinni bug á óvenju-
legum aðstæðum og staðfesti með hugrekki,
viljakrafti og jafnaðargeði frammi fyrir
dauðanum heiður sinn sem vígamanns.“
Þeim skilyrðum, sem Heusler telur hverri
hetju nauðsynlegt að uppfylla, er hvergi
fullnægt í sögunni um Þorgeir og hvergi
nema í frásögninni um hvannatökuna, sem
vitaskuld er þjóðsaga ein og hetjusaga út
í yztu æsar.
Drengskapur og hetjuskapur er raunar
ekki eitt og hið sama. Orð Nordals lúta
einkum að drengskapnum, ummæli Heusl-
ers að hreystinni. Hetja verður þó naumast
nokkur kallaður nema hann eigi til að bera
drengskap, drengskaparmaður þarf aftur á
móti ekki endilega að vera hetja, og er það
mikils vert atriði, þegar kemur að Gerplu.
I Fóstbræðra sögu sjálfri (þar á ég við
atburðina, sem frá greinir, ekki innantómt
lof og skjall) er Þorgeir hvergi nærri vax-
inn þeirri drengskaparhugsjón, sem Nordal
setur fram í ísl. menningu. Er það virðing
fyrir sjálfum sér, gæzla sóma síns, að læð-
ast að næturþeli að Gauti Sleitusyni? Þar
er ekki um hreinskiptinn mann að ræða.
Fremur kemur sá verknaður heim við það,
sem áður var sagt, að Þorgeir hefði verið
ófyrirleitinn vígamaður. Hugprúð hetja
semur ekki vopnahlé, þegar hún sér fram á
liðsmun sér í óhag. Flesta, sem liann drap,
hjó hann vegna smámuna einna, eins og áð-
ur er að vikið, og fyrir miklu minni sakir
en þær, sem þjófurinn á Reykhólum hafði
til unnið og Illugi vildi drepa. Þá hleypur
allt í einu friðarást í Þorgeir, og má hann
ekki heyra, að þjófurinn sé tekinn af lífi,
heldur bjargar honum, en afdrif hans urðu
þessi, hls. 190—191: „En Vegglágr fór upp
á Skotland ok varð þar um síðir hengðr
fyrir þjófnað.“
Við finnum glöggt á bak við frásögnina
rödd höfundarins sjálfs. Hann þreytist ekki
á því að brýna óvinsældir Þorgeirs fyrir ]es-
endum. Bls. 125: — „fara þeir víða um her-
uð ok váru eigi vinsælir, tölðu margir þá
ekki vera jafnaðarmenn.“ Bls. 126: — „ok
var hann mörgum mönnum nökkurr and-
varagestr, þar sem hann kom, þó at hann
væri á ungum aldri.“ Bls. 133: — „ok váru
miðlungi vinsælir." Bls. 134—135: „höfðu
margir menn af þeim um sumarit mikil
38