Tímarit Máls og menningar - 01.09.1973, Blaðsíða 5

Kristinn E. Andrésson
og menningar. Frá stofnun Máls og menningar hefur í sannleika enn lítið
verið greint, en ekki þarf að fara í grafgötur um það að þar voru Krist-
inn E. Andrésson og félagar hans enn einusinni merkilega næmir á „kall tím-
ans“. Stofnun félagsins og hinn skjóti viðgangur þess er fyrst og fremst mjög
merkilegt þjóðfélagslegt fyrirbæri. Félagið var í rauninni fjöldahreyfing;
þegar tvö ár voru liðin frá stofnun þess var tala félagsmanna komin í 4500,
nokkrum árum síðar voru félagsmenn um 6000. Þetta verður auðvitað ekki
skýrt með því einu að gefnar voru út ódýrar bækur, heldur höfðaði félagið
til nýrra lesenda, til fjölda sem var í framsókn upp úr nafnleysinu, ef svo
mætti kornast að orði. Stofnendur Máls og menningar áttuðu sig á, eða fundu
á sér, eða hittu á, að nýtt þjóðfélag var í burðarliðnum á Islandi; og að sönnu
má telja Mál og menningu með nokkrum hætti hliðstæðu þeirra fyrirtækja
sem um sömu mundir voru að byrja „fj öldaútgáfu“ bóka í miklu stærri þjóð-
félögum. Það er ekki víst að það sé ómerkasta fyrirbærið af því tagi. Hér um
breytir engu þó að önnur fj öldaútgáfufélög kæmu síðar í spor Máls og menn-
ingar, með misjöfnum árangri, misjöfnu úthaldi og með misjöfnum aðferð-
um.
Þó að Kristins E. Andréssonar verði lengi minnzt sem frumkvöðuls í bóka-
útgáfu, þá fer því fjarri að starf hans hafi einskorðazt við það. Hann var einn
af stofnendum og forustumönnum Sósíalistaflokksins, alþingismaður 1942-
1946, og hann var ritstjóri Þjóðviljans 1945—1946. Það má segja að þau
ár þegar hann var ritstjóri Þjóðviljans hafi staðið hans pólitíska orrahríð.
Síðara hluta Eyjunnar lwítu, sem er að meginefni greinar úr Þjóðviljanum
frá þessum árum, hefur hann kallað Eldraunina. Kristinn E. Andrésson hafði
gert sér aðrar vonir um lýðveldið sem stofnað var 1944 en að það yrði
dulbúin eða ódulbúin herstöð Bandaríkjamanna. Hann neytti allrar orku
sem alþingismaður og ritstjóri Þjóðviljans til að berjast móti ásókn banda-
ríska hervaldsins og undanlátssemi innlendra valdhafa. Það er efalaust að sú
barátta sem háð var frá haustdögum 1945 til jafnlengdar næsta ár, hefur aftr-
að því allra versta, en með Keflavíkursamningnum 1946 var eigi að síður
gengið á bak þeim heitum sem strengd voru á Þingvöllum 1944. Þjóðsvikar-
arnir og hinir hálfvolgu höfðu náð undirtökunum. Ég efast um að nokkurn
mann hafi tekið sárar þessi málalok en Kristin E. Andrésson. Hann hafði bar-
izt svo hart að hann mun þá hafa gengið nærri heilsu sinni. og ég hygg að
hann hafi komið breyttur maður að nokkru leyti út úr þeirri baráttu.
Kristinn E. Andrésson var mikilvirkur rithöfundur, þó hann hafi ekki
látið prenta eftir sig nema fáeinar bækur; helztar þeirra eru: íslenzkar nú-
115