Tímarit Máls og menningar - 01.09.1973, Qupperneq 4

Tímarit Máls og menningar
Bloks í þýðingu Magnúsar Ásgeirssonar. Þarna eru saman komnar bækurnar
margar sem varpa ljóma yfir öldina nú, þó ekki þætti öllum þær fínar þá. Og
allt á þrem fjórum árum.
Undirrituðum hefur stundum þótt sem árin 1934-1940 hafi verið mestur
gæfutími í starfi Kristins E. Andréssonar, akine sem Grikkir kölluðu svo. Hið
pólitíska starf þessara ára verður ekki skilið frá menningarstarfinu; þetta var
tími samfylkingarbaráttunnar svonefndu, bjartsýni og sigurvissa þeirrar bar-
áttu var ómótstæðileg; henni fylgdi ekkert nema vonir, eftirköstin ókomin.
Hið sama var að segja um menningarstarfið, bókmenntastarfið, allt var fært
eða yrði fært. Síðar komu aðrir tímar. Það tókst ekki að framkvæma allt
það sem ætlað var, en það sem var framkvæmt var mikið.
Forstöðumanni Bókaútgáfunnar Heimskringlu, Kristni E. Andréssyni, mun
hafa skilizt þegar hversu óvenjulegt privilegium hans var, og var nema eðli-
legt að honum yrði hugsað til fylkingar Fjölnismanna þegar hann leitaði í
íslenzkri menningarsögu að líkingu við það sem var að gerast undir hand-
arjaðri hans? Var það ekki einkennileg tilviljun að annað blómaskeið ís-
lenzkra bókmennta stóð nákvæmlega hundrað árum áður? Hinu fyrra skeiði
lauk reyndar bókstaflega með upprætingu frumkvöðlanna. Spennan var ekki
lengur, nokkurskonar ró lagðist yfir bókmenntirnar, Grímur Thomsen lifði af
eins og Siées, annars var slakað á og gefið eftir. Vér erum ekki nógu nærsýnir
til að geta greint nákvæmlega útfiri hins síðara skeiðs.
Bókaútgáfa er auðmjúkt starf, því að bókaútgefandi er meðalgöngumaður.
Ekki er það hann sem býr til höfunda. Þó hefur það sézt á prenti síðarmeir
að Kristinn E. Andrésson hafi búið til höfunda; og ekki örgrannt um að hin-
ir og þessir hafi haft tilburði til að búa til höfunda úr engu til að keppa við
Kristin E. Andrésson. En gæfa Kristins var að vísu sú að hann kom á réttum
tíma, og þó verður víst ævinlega óskýrt hvert var hið raunverulega hlutverk
hans sem bókaútgefanda, hver hvati hann var höfundum, og hver miðdepill
hann var í því starfi sem sá hópur höfunda sem stóð að Bókaútgáfunni Heims-
kringlu leysti af höndum á nokkrum árum. En mig grunar einkum að þáttur
Kristins í að halda uppi þeirri spennu, þeim móral, sem er forsenda blóma-
skeiða í bókmenntum, hafi verið meiri en flestum er ljóst. Þar hefur komið til
húmanísk mótun lians, og skapsmunir.
Þessi tími, 1937—1940, var einnig sköpunartími Bókmenntafélagsins Máls
og menningar. Greinilegt er að sá vöxtur sem hleypur í starf Bókaútgáfunn-
ar Heimskringlu á þessum árum er í beinum eða óbeinum tengslum við þann
furðulega árangur sem Kristinn og samherjar hans náðu með stofnun Máls
114