Tímarit Máls og menningar - 01.09.1973, Síða 16

Tímarit Máls og menningar
kennt siðferÖilegt gildi nauðungarinnar (nauðungarvald laganna, sem æðsti
valdaaðilinn er annaðhvort undirgefinn ellegar hefur í hendi sér), en Rousseau
réttlætir þetta á róttækan og nýstárlegan hátt. Nauðungin er óumflýjanleg
vegna siðleysis og kúgunar þeirra aðstæðna sem maðurinn býr við. Megin-
hugsunin er: Hvernig geta þrælar, sem vita ekki einusinni, að þeir eru þrælar,
varpað af sér hlekkjunum af sjálfsdáðum? Það verður að veita þeim leiðsögn
og handleiðslu tilað þeir geti orðið frjálsir og þeim mun frekar sem þjóð-
félagið, er þeir lifa í, beitir öllum tiltækum ráðum í þá veru að hafa mótandi
áhrif á vitund þeirra og gera þá ónæma fyrir hugsanlegum valmöguleikum.
Þessi hugmynd um bráðabirgða-alræði í uppeldislegum tilgangi, er nú í dag
orðin órjúfanlegur þáttur byltingarinnar og liður í réttlætingu hyltingar-
sinnaðrar valdbeitingar.
Meginröksemdin gegn tímabundnu alræði býr venjulega um sig i spurning-
unni: Idver annast uppeldi uppalendanna sjálfra? Hvernig geta þeir, sem í
dag fara með alræðisvald, leyft sér að tala um frelsi og ánægju líkt og ein-
hver fyrirbrigði almenns eðlis? Þessi röksemd er ekki fullnægjandi sem slík,
af því hún lætur ennfremur á sér kræla í þjóðfélögum, sem ekki byggjast á
valdbeitingu, þar sem ekki er haft stöðugt eftirlit neðanfrá með yfirstéttinni,
sem hefur stjórnartaumana í sínum höndum. En jafnvel þótt við játum, að
meirihluti fólksins sé enn þann dag í dag ekki frjáls og að frelsun þess leiði
ekki af sjálfu sér, þá er þeirri spurningu enn ósvarað, hvort alræðið megni að
ná því takmarki, sem að er stefnt, þ. e. a. s. frelsuninni. Með öðrum orðum:
vandamál tímabundins alræðis verða ekki skilin frá þeim almenna vanda,
hvort hægt sé að réttlæta frá siðferðilegu sjónarmiði valdbeitingu og kúgun
í byltingu. Eg mun nú víkja lítillega að þesstun vanda.
Þær byltingar, sem við þekkjum úr sögunni, voru venjulega gerðar í nafni
frelsisins, eða öllu heldur í nafni aukins frelsis til handa stærri hlutum þjóð-
arinnar. Við verðum, áðuren lengra er haldið, að kanna þessa staðhæfingu
útfrá skýrum sjónarmiðum reynslunnar. Mannlegt frelsi er ekki og hefur
aldrei verið stöðugt ástand, heldur jafnan undirorpið sögulegum aðstæðum
sem fela í sér róttæka umbreytingu, afneitun hefðbundinna lífshátta. Sú mynd
sem frelsið tekur á sig sem og inntak þess, hvorttveggja breytist með hverjum
nýjum áfanga á braut siðmenningarinnar, sem einkennist af síauknum yfir-
ráðum mannsins yfir sjálfum sér og náttúrunni. í háðum tilvikum merkir
yfirráð drottnun, taumhald; síaukið tangarhald á náttúrunni leiðir af sér auk-
ið tangarhald á manninum. Það liggur í augum uppi, að möguleikar mannsins
til að lifa frjálsu og ánægjuríku hfi í hinu framsækna iðnaðarþjóðfélagi, eru
126