Tímarit Máls og menningar - 01.09.1973, Blaðsíða 22

Tímarit Máls og menningar
sem slík sé and-siðferðileg og siðlaus, því í henni hefur aldrei verið gengið
útfrá því að mannlífið væri heilagt. Reyndin er hinsvegar sú, að við gerum
greinarmun á fórnum, sem voru réttlætanlegar og öðrum, sem voru það ekki.
Þessi greinarmunur er sögulegs eðlis: og þessa sömu viðmiðun má nota til að
leggja siðfræðilegt mat á valdbeitingu.
Að svo búnu vil ég draga saman það, sem á undan er komið, og orða á ei-
lítið annan hátt. í algildri siðfræðilegri merkingu, þ. e. a. s. óháð sögulegri
viðmiðun, er ekkert til, sem réttlætir kúgun og fórnir í nafni verðandi ham-
ingju og frelsis, hvort sem þar er um að ræða byltingu eða ekki. En í sögu-
legri merkingu er hér töluverður munur á og unnt að taka skýra afstöðu. Því
kúgunar og fórna er daglega krafizt í öllum þjóðfélögum og slíkt nær engri
átt — og á það vil ég leggja sérstaka áherzlu — að byrja þá fyrst að hugsa
um siðferði og siðgæði, þegar stund byltingarinnar rennur upp. En hver
getur vegið og metið þær fórnir, sem ríkjandi skipan krefst og horið þær
saman við þær fórnir, sem færa þarf til að steypa henni? Eru 10 þúsund
fórnarlömb réttlætanlegri en 20 þúsund frá siðfræðilegu sjónarmiði? Þannig
lítur hin ómennska reikningslist sögunnar út í reynd. Það sem unnt er að
reikna út, eru þeir efnislegu og andlegu kraftar, sem eru til staðar, sömuleið-
is möguleikar framleiðslu og dreifingar þjóðfélagslegra verðmæta, auk þeirra
nauðþurfta, sem ekki er fullnægt og þeirra aukaþarfa, sem fullnægt er. Enn-
fremur er unnt að mæla og reikna út það vinnuafl, sem völ er á og íbúa-
fjöldann. Þetta er sá empíriski efniviður, sem hinn sögulegi útreikningur
hefur við að styðjast. Og á grundvelli þessa mælanlega efnis er unnt að setja
fram spurninguna: Eru þeir kraftar og þeir möguleikar, sem völ er á, nýttir
eins skynsamlega og hægt er, og þá er átt við nýtingu þeirra til þess að
fullnægja mannlegum þörfum, nauðþurftum fyrst og fremst, og halda vinnu-
þrælkun, eymd og óréttlæti í algeru lágmarki. Ef niðurstaða athugunar, sem
gerð er á ákveðnum sögulegum aðstæðum reynist neikvæð og í ljós kemur,
að vissir afturhaldssamir, stj órnmálalegir og félagslegir sérhagsmunir, sem
hafa afgerandi áhrif á velferð almennings, standa skynsamlegastri nýtingu
þessara krafta fyrir þrifum og halda jafnvel aftur af henni, þá myndi al-
gjör umbylting þessara aðstæðna í átt til skynsamlegri og mennskari nýtingar
kraftanna jafnframt gefa færi á aukinni framför í frelsisátt. Þarafleiðandi
mætti gera ráð fyrir því, að félagsleg og stjórnmálaleg hreyfing, sem stefndi
að slíku marki, yrði samkvæmt niðurstöðum útreikningsins réttlætt frá sögu-
legu sj ónarmiði. Þó er ekki hægt að fullyrða slíkt með neinni vissu fyrirfram,
slíkt er að sjálfsögðu breytingum undirorpið, og fer allt eftir því, hvernig
132