Tímarit Máls og menningar - 01.09.1973, Blaðsíða 12

Herbert Marcuse
Siðfræði og bylting
Ætlunin er að fjalla hér um sambandið milli siðfræði og byltingar og leita
svars við eftirfarandi spurningu: Er hægt að réttlæta byltingu sem æskilega,
góða eða jafnvel nauðsynlega, og þá ekki eingöngu í pólitískum skilningi
(ákveðnum bagsmunahóp til góða), heldur einnig í siðfræðilegum skiln-
ingi, þ. e. a. s. réttlæta hana með tilliti til manneskjunnar sjálfrar í vissum
sögulegum kringumstæðum? Siðfræðileg hugtök einsog „réttmætur“ eða
„góður“ eru hér notuð um pólitískar og þjóðfélagslegar hreyfingar, og her
að hafa í huga, að það siðferðilega mat, sem lagt er á slíkar hreyfingar
er enganveginn háð neinum huglægum lögmálum, heldur hefur það mun víð-
tækari merkingu. Þannig eru þeir hlutir nefndir „réttmætir“ eða „góðir“,
sem sluðla að því að koma á fót, treysta ellegar auka á frelsi og hamingju
manna í ákveðnu samfélagi, hvert sem stjórnarfyrirkomulag þess er. Þessi
skilgreining felur í sér velferð einstaklingsins og heildarinnar í senn. Með
slíkri skilgreiningu er gerð tilraun til að draga á ný framí dagsljósið eina af
grundvallarhugmyndum hinnar sígildu pólitísku heimspeki, sem alltof sjaldan
hefur verið haldið á loft, nefnilega þeirri, að ríkisstjórn á að hafa að leiðar-
ljósi ekki það eitt að veita þegnum sínum allt það frelsi, sem mögulegt er,
heldur og að þeir njóti svo mikillar hamingju sem þeim er frekast unnt, að
þeir megi lifa án ótta og eymdar, að þeir megi lifa í friði.
Hér skýtur upp kollinum fyrsta knýjandi spurningin: hver segir til um
sameiginlega hagsmuni ákveðins samfélags og þarmeð þau takmörk, sem
setja skuli frelsi og hamingju einstaklingsins ásamt því hverju skuli fórnað
af frelsi og hamingju einstaklingsins í nafni samfélagsins og því til góða?
Hver getur ákvarðað slíkt og með hvaða rétti? Því svo lengi sem velferð ein-
staklingsins brýtur í bága við velferð heildarinnar, er slíkum aðferðum heitt
til að koma á jafnvægi. Og í nánum tengslum við þessa spurningu, rekumst
við á annað ekki síður margþætt og þýðingarmikið vandamál: Gerum nú ráð
fyrir, að frelsi sé ekki eingöngu einstaklingsbundið fyrirbæri, heldur eitt-
livað sem fyrst og fremst ákvarðast af þeirri þjóðfélagsskipan, því ríkisvaldi,
122