Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Síða 26

Tímarit Máls og menningar
fegurðar og engin fegurð án þjáningar. Það á ekki síst við um Ólaf Kárason
Ljósvíking; því fer honum vel heitið „hinn sorglegi skáldsnillingur“, líf hans er
tragískt. Hinn tragiski blær á verkum Halldórs Laxness leynir sér ekki, hin
ljúfsára sorg og hin sorglega fegurð eru aldrei langt undan. Nálægð Golgata,
Kalvaríufjallsins, er dæmigerð fyrir verk hans. Það er ekki aðeins Úa í Kristni-
haldinu sem les verk Jóhannesar af Krossi og laðast að þeim; setningin úr ritum
dulhyggjumanna kirkjunnar á miðöldum „krossinn er alls staðar“ bergmálar
um öll verk Laxness, um það fer enginn i grafgötur sem kynnst hefur hinni
kristnu dulhyggju. Sú lífsskynjun að krossinn sé alls staðar, sem sér krossinn
handan sérhverrar fegurðar og fegurðina handan sérhverrar þjáningar eins og
Ólafur Kárason skynjar lífið, kemur fram þegar í Vefaranum mikla frá Kasmír:
Mennirnir þjást; alt í kríngum mig eru menn, sem þjást. Þeir þjást vegna frelsis
og ófrelsis, vegna örbirgðar og auðæfa, vegna heimsku og þekkíngar, vegna ástar
og haturs, vegna Guðs og Satans, vegna þess, sem þeir eru, og hins, sem þeir eru
ekki. Litla telpan, sem ég maetti á götunni í morgun með mjólkurkrukkuna í
annari hendi og brauðið undir hinni — hún gekk svo hægt og varlega til þess að
renna ekki á hálkunni, og brauðið var næstum því eins stórt og hún sjálf— hún
var einnig á leiðinni til Kalvaríu-fjallsins. Ég kendi svo í brjósti um hana,
þennan litla aumíngja, sem fór svo varlega til þess að brjóta ekki krukkuna sína,
að ég fór að hrína, þegar ég kom heim.14
2. Á vit aftureldingarinnar
I síðasta kafla Heimsljóss segir frá göngu Ólafs Kárasonar Ljósvíkings á jökul-
inn þar sem ævi hans lýkur. Kaflinn endar á eins konar tengingu við upphafs-
kafla verksins, þar sem hann sagði frá Ólafi sem litlum dreng í fjöruborðinu.
Hér, við lok sögunnar, segir á þessa leið: „Barn hafði hann staðið í fjörunni í
Ljósuvík og horft á landölduna sogast að og frá, en nú stefndi hann burt frá
sjónum.“ Ennfremur segir á þessa leið: „Hann heldur áfram inná jökulinn, á vit
aftureldíngarinnar“ (II, 280). Raunar mætti segja, að líf skáldsins hefði frá
upphafi stefnt á vit aftureldingarinnar, til rísandi sólar, endurskins hins eilífa
ljóss, og um leið landsins þar sem fegurðin mun ríkja ein.
I vitund skáldsins er fegurðin ekki afstætt hugtak eða huglægur veruleiki,
heldur í dýpsta skilningi hlutlægur. Fegurð er að hans skilningi ekki afstæð
lýsing eða umsögn um útlit hlutanna heldur annað og meira, eða eins og hann
segir sjálfur: „Fegurð hlutanna er æðri en þeir sjálfir" (II, 213). Þannig er
16